Xitayning adem organlirini köchürüshte qehetchilikke uchrighanliqini élan qilishi guman qozghidi

Uyghur éli siyasiy jinayetchilerge ölüm jazasi hemmidin köp ijra qilinidighan bir jay bolush süpiti bilen közetchiler teripidin xitaydiki adem orgini etkeschiliki eng éghir jay bolushi mumkin dep qariliwatqan idi, Uyghur éli sehiye tarmaqliri yéqinda Uyghur élide adem orgini yötkesh opératsiyiliride we méditsina tetqiqatida organ yétishmeslik mesilisining éghirliqi heqqide xewerler élan qilmaqta. Bezi Uyghur mulahizichiler buning xitayning yéqinda élan qilghan ölüm jazasi ijra qilin'ghanlarning organlirini ishlitishni emeldin qaldurush wedisi bilen munasiwetlik ikenlikini tehlil qilmaqta.

“Ölüm jazasigha buyrughan mehbuslarning organliri we jesitidin paydilinish belgilimisi” xitayda 1984-yili belgilinip yolgha qoyulghan idi. Mezkur belgilime, xitay aliy soti, yuqiri edliye tarmaqliri, jama'et xewpsizlik, xelq ishliri, sehiye qatarliq köp tarmaqlarning hemkarliqida ijra qilinip kelgen, gerche bu yol arqiliq xitay méditsina saheside organ ishlitishte keng menbege ige bolghan bolsimu, yene bir tereptin bu jeryanda xitaydiki munasiwetlik tarmaqlar til biriktürüsh arqiliq ölüm jazasigha buyrughan mehbuslarning organlirini élip puldar bimarlargha köchürüsh arqiliq ghayet zor payda tépiwatqanliqi,bu xil insanperwerlikke yat qilmishning mehbuslar we ularning a'ile tawabi'atlirining heq-hoquqlirigha éghir buzghunchiliq yaritiwatqanliqi bilen dunyaning tenqidige uchrap kelgen.

Xitay xelq'araning bésimi astida gerche 2007-yilidin bashlap adem organliri etkeschilikini cheklep, i'ane tüzümini yolgha qoyghanliqini bildürgen bolsimu, hazirgha qeder xitayning yenila ichki eza yeni adem organliri sodisi eng ronaq tapqan dölet bolushtek ehwalida héchqandaq ijabiy özgirish yasimidi.

Xitay mu'awin sehiye ministiri xu'ang jéyfu bu yil 22-mart küni “Junggo 3 yildin 5 yilghiche bolghan waqit ichide mehbuslarning ichki ezalirini élishtin ibaret binormal usulni pütünley bikar qilidu” dep jakarlighan idi.

Xitay sehiye ministirliqining élan qilishiche, xitayda her yili türlük opératsiyilerde adem orgini we pütün beden qénini köchürüshke éhtiyajliq bimarlar bir yérim milyondin ashidighan bolup, buning ichide organ almashturushqa muweppeq bolalaydighanlar 10ming etrapida iken, 150 neper organ köchürüsh éhtiyaji bar bimargha bir organ nisbiti boyiche toghra kélidiken. Xitay qizil krést jem'iyiti we sehiye ministirliqi oxshashla xitaydiki chong-kichik axbarat wasitiliridin paydilinip xitaydiki organ almashturushqa éhtiyajliq bimarlarning jénini qutquzup qélishning yoli “Peqet i'ane qilish” dep körsitip, xitayda xelqning öz organ yaki jesitini i'ane qilip bashqilarning hayatini qutquzushtek insanperwerlik éngini üstürüshning texirsizlikidin bésharet bergen idi shundaqla Uyghur élini öz ichige alghan 16 ölke we sheherde sehiye, xelq ishliri idariliri we edliye tarmaqliri birlikte bu yil marttin bashlap “Adem organlirini i'ane qilish yéshil karidori” qurush pilanini sinaq teriqiside yolgha qoyushqa bashlighan.

Yéqindin buyan Uyghur éli metbu'atlirida xelqni organ we jeset i'ane qilishqa dewet qilidighan teshwiqat xewer hem maqaliliri köplep bésilmaqta. Shinjang gézitining bu heqte 23-mart xewiride “Organ i'ane qilishning tes bolushi, organ köchürüshtiki qisinchiliq idi” dep körsetti we nöwette edliye tarmaqlirining organ we jeset i'ane qilghuchilargha qanuniy kapalet bérish yollirini kéngeytip asanlashturghanliqi yézilghan.

Merkizi washin'gtondiki lawgey fondi jem'iyitining tetqiqatchisi xeriy wu ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qildi:
‏-Xitay dunyada mehbuslarning jeset we organlirini qanun tüzüsh arqiliq ishlitip, sétip kéliwatqan birdin-bir hakimiyet. Xitayning besh yil emes 50 yildimu bu xil organ köchürüshte kishilerning i'ane qilishqa tayinishni asas qilishigha ishenmeymen. Xitay yenila ölüm jazasi hemmidin köp ijra qiliniwatqan dölet, xitay hökümiti xelqning qanuniy hoquqi we insan heqlirini kapaletke ige qilmay turup bu sahede ilgiriliyelmeydu, yenila jinayetchilerning we bashqilarning organlirini qanunsiz bulashqa mejbur shundaqla xitay xelqining insanperwerlik éngi kötürülmey turup, organ yaki jeset i'ane qilish saheside ilgirilishi mumkin emes. Bu jehette xitay téxi uzaq yol yürüshke mejbur.

Xeriy wu ependi yene, bolupmu Uyghur élidek siyasiy mehbuslargha ölüm jazasi eng köp yürgüziliwatqan jayning elwette xitayda qanuniy asasqa ige bolghan, jinayetchilerning organlirini ishlitishning téximu éghir bolushini qiyas qilish tes emeslikini, xitayning bashqa jaylirida bu xil insan heqlirige xilap qilmish toxtitilghan teqdirdimu, xitayning özi bésiwalghan shundaqla qattiq siyaset arqiliq kontrol qiliwatqan Uyghur élide bu xil usulni dawamlashturushi mumkin dep qaraydighanliqini bildürdi.

Tengritagh torida 9-aprél bu heqte yene “Adem orgini teqdim qilish teste ilgirilewatqan méhir-shepqet” dep téma qoyghan bir maqale élan qilindi, uningda Uyghur éli méditsina sahesining dawalash tetqiqat we oqutush ishliri üchün adem organliri we jesetke éhtiyajliq ikenliki, emma i'ane qilghuchilarning pewqul'adde azliqi seweblik buningda chong boshluq barliqi tilgha élin'ghan we bu jehettiki boshluqni “Adem orgini iskilati”, “Köz münggüz perde iskilati” qurush qatarliq shekiller bilen jem'iyetni bashqilarning hayatini qutquzush üchün en'eniwi bir tereplime köz qarashlarni buzup tashlap, organ we jeset i'ane qilishta aktip bir ilghar keypiyat yaritish kérekliki tekitlen'gen. Uningda hazir ürümchidiki xelq ishliri tarmaqliri, qizil krést we jeset köydürüsh orunlirining i'ane qilish ponkitlirini qurup teshwiqatni kücheytishke bashlighanliqi körsitilgen.

Ilgiri Uyghur éli sehiye saheside uzun mezgil xizmet qilghan en'gliyide turuwatqan méditsina penliri tetqiqatchisi enwer toxti ependi xitayning Uyghur élide méditsina saheside organ yaki jeset yétishmey qaldi déginige ishenmeydighanliqini, buni peqet ilgiriki jinayetlirini yépish üchün qolliniwatqan bir sepsete dep qaraydighanliqini, özi körgen we bilidighanliri asasida échip körsetti.