америка дөләт ишлар министирлиқиниң аяллар вә қизлар мәсилисигә мәсул бир әмәлдарниң ашкарилишичә, америка һөкүмити нюйорктики башлиқлар йиғинида йәр шари аяллар һоқуқини юқири көтүрүшкә даир бир программа елан қилидикән. мәзкур әмәлдар йәнә, хитайда әр -аяллар нисбитиниң еғир дәриҗидә бузулғанлиқини әскәртип, "аялларни бала чүшүрүшкә мәҗбурлаш аяллар һоқуқиға қилинған дәпсәндичилик" дегән.
америка пайтәхти вашингтондики хәлқара тәтқиқат вә истратегийә мәркизи сәйшәнбә күни йиғин чақирип, америка һөкүмәт әмәлдарлириниң аяллар дуч келиватқан йәр шари характерлик мәсилиләр вә дуня аяллириниң иҗтимаий орнини юқири көтүрүшкә даир мәсилиләрдики пикрини алди. йиғинда америка дөләт ишлар министирлиқиниң аяллар вә қизлар мәсилисигә мәсул баш әлчиси меланне вәвер ханим сөз қилип, йеқинқи бир қанчә йилдин буян йәр шарида аяллар вә қизларниң иҗтимаий орни йүксилишкә башлиғанлиқини, лекин йәнила нурғун мәсилиләрниң сақлиниватқанлиқини билдүрди.
униң әскәртишичә, америка һөкүмити б д т ниң "әсирлик тәрәққияти пилани"ниң вақтида әмәлийлишишигә һәссә қошушни көздә тутуп, б д т башлиқлар йиғинида йәр шаридики саламәтлик вә намратлиқни түгитишкә даир бир истратегийини оттуриға қойидиғанлиқини, йәр шари миқясида аяллар һоқуқи вә қиз - аялларниң иҗтимаий орнини юқири көтүрүш бу истратегийидики негизлик нуқтиларниң бири һесаблинидиғанлиқини әскәртти. у "бизниң тиришчанлиқимизниң негизи аялларға вә қизларға селинмини көпәйтишниң, бизниң тәрәққият пиланимизниң мәркизи икәнликини етирап қилиштур" дәйду.
меланне вәвер ханимниң әскәртишичә, аяллар йәр шари нопусиниң йеримини игилисиму, лекин һөкүмәт органлиридики ишчи -хизмәтчиләрниң аран 5 дән бир қисмини тәшкил қилиду. у, дунядики мәктәпсиз қалған балиларниң 3 дән 2 қисмини қизлар тәшкил қилидиғанлиқини, саватсизларниң 75 % и аяллар икәнлики, шуңа аяллар маарипини алға сүрүш уларниң һакимийәт ишлириға қатнишиш вә иқтисади орниниң йүксилишидә интайин муһим рол ойнайдиғанлиқини билдүрди.
меланне вәвер ханим нутиқиниң ахирида мухбирлар вә йиғинға қатнашқан иштиракчиларниң соаллириға җаваб берип, хитайниң туғут чәкләш сиясити, обама һөкүмитиниң б д т аилә пиланлаш фондиға ярдәм бериш мәсилиси вә хитайниң бир пәрзәнтлик түзүми, бу түзүм кәлтүрүп чиқарған иҗтимаий мәсилә һәққидә тохталди. у, мәҗбурий бала чүшүрүшни тәнқидләп, "шүбһисизки һамилини мәҗбурий чүшүрүш аяллар һоқуқиға қилинған дәпсәндичиликтур. бу мәсилини дөләт ишлар министири клинтон ханим, буниңдин хели бурунла президент ханими болған турған мәзгиллиридә бейҗиңдики дуня аяллар қурултийида қилған сөзидә наһайити қаттиқ оттуриға қойған иди," дәп көрсәтти.
хитай һөкүмити хәнзуларға 1970 - йилларниң оттурилиридин башлап пиланлиқ туғут сияситини йүзгүрүшкә башлиған. бу сиясәт уйғур аптоном районида 1987 - йили башланған болсиму, лекин бу сиясәт кейинки йилларда уйғурларға шәпқәтсизлик билән йүргүзүлгән. бу сиясәтни тәнқид қилғучилар хитай даирилирини мәзкур сиясәтни уйғурларниң нопусини азайтип, районда хитайларниң сан җәһәттики үстүнлүкини сақлашни ишқа ашуридиған вастиға айландурувелиш билән әйиблигән иди.
меланне вәвер ханим хитай һөкүмити йолға қойған бир пәрзәнтлик түзүм вә хитайдики оғулларни әтиварлап қизларни кәмситиш адити хитайда қиз -оғуллар нисбитидики тәңпуңлуқниң бузулушиға сәвәб болғанлиқини билдүрди. у мундақ дәйду" :буниңға мунасивәтлик йәнә мәсилә оғулларни әтиварлап қизларға сәл қараш адити хитай нопусниң димографик қурулмисида мәсилә пәйда қилди. хитайда аяллар нопусидин әрләр нопусиниң ешип кетиши наһайити җиддий мәсилә болуп қалди. буни шүбһисизки хитайниң нопус сиясити пәйда қилған".
хитайниң пиланлиқ туғут сиясити бурун изчил түрдә б д т аилә пиланлаш фондиниң ярдимигә еришип кәлгән. америка болса мәзкур фондини пул билән тәминләйдиған асаслиқ дөләт иди. лекин америкида 2001 - йили буш тәхткә чиққандин кейин, униң һөкүмити хитай даирилириниң һамилдар аялларға мәҗбурий бала чүшүрүш сиясити йүргүзүватқанлиқини сәвәб қилип, б д т аилә пиланлаш фондиға пул беришни тохтатқан.
бирақ, президент обама тәхткә чиққандин кейин, б д т аилә пиланлаш фондини пул билән тәминләшни әслигә кәлтүргән иди. меланне вәвер ханим, обама һөкүмитиниң мәзкур сияситини ақлап, "сизму билгәндәк, президент обама б д т аилә пиланлаш фондиға пул берип, униң нуқтилиқ һалда дуня миқясидики аилә пиланлаш ишлирини беҗиришигә ярдәмдә болушни әслигә кәлтүрди. лекин, биз хитайниң чегриси ичидики яки б д т аилә фондиниң хитайда йолға қойған программисини пул билән тәминлимидуқ. униң үстигә б д т аилә пиланлаш фондиниң хитайда йолға қойған программисиға аҗритилған пулниң миқдари болса наһайити аз" дәп көрсәтти.
вәвер ханим йәнә, б д т мутәхәссисләр өмикиниң хитайни зиярәт қилип, мәзкур программиниң әмәлийлишиш әһвалини тәкшүргәнликини, лекин уларниң һамилдар аялларни бала чүшүрүшкә мәҗбурлиғанлиқи яки буниңға мунасивәтлик қилмишларниң садир қилинғанлиқиға даир пакит тапалмиғанлиқини билдүрди.
юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.