'Шәрқий түркистанда инсан һәқлири' дегән китаб истанбулда нәшр қилинди

Йеқинда шәрқий түркистанда инсан һәқлири дегән китаб истанбулда нәшр қилинди. Бу китабни шәрқий түркистан көчмәнләр җәмийитиниң сабиқ рәиси мәрһум әхмәт түркоз һаят вақтида язған болуп, бу китаб истанбулдики доғу кутупханиси нәшрияти тәрипидин нәшр қилинди.
Мухбиримиз арслан
2010.11.19
Sh-Turkistanda-insan-heqliri-305 Сүрәт, 'шәрқий түркистанда инсан һәқлири' ниң муқава көрүнүши.
RFA Photo / Arslan

Бу китабта, уйғур диярида ишләнгән кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң қанчилик дәриҗидә еғир икәнлики илмий пакитлар арқилиқ оттуриға қоюлған.

Бу китаб, кириш сөз, муқәддимә вә үч бөлүмдин тәркип тапқан болуп, китабниң муқәддимисидә, уйғур дияриниң җуғрапийилик орни, қисқичә тарихи, у йәрдә яшайдиған хәлқләрниң миллий келип чиқиши, нопуси, иқтисадий әһвали, тәбиий байлиқлар, нефит вә хам маддилар һәққидә тохталған.

Китабниң биринчи бөлүмигә шәрқий түркистанда кишилик һоқуқ дәп тема қоюлған болуп, бу бөлүм асаслиқи кишилик һоқуқ нәзирийиси, уйғур диярида яшаш һоқуқиға алақидар дәпсәндичиликләр, инсанниң тән җазасидин қоғдиниш һоқуқи, ишкәнҗиниң чәклиниши, баравәрлик һоқуқи, инсанниң маддий вә мәнивий җәһәтләрдә мәвҗутлуқини тәрәққий қилдуруш һоқуқи, кишилик һоқуқниң қоғдилиши, иҗтимаий әркинлик, сиясий әркинлик, уйғур диярида сиясий әркинликкә алақидар дәпсәндичиликләр, етиқад әркинликкә алақидар дәпсәндичиликләр, йиғин ечиш вә намайиш қилишқа алақидар һоқуқларниң дәпсәндә қилиниши, иқтисад вә иҗтимаий әркинлик. Хитайниң кишилик һоқуқ чүшәнчиси, хитай асасий қанунида кишилик һоқуқ дегән темиларни өз ичигә алған.

Китабниң иккинчи бөлүмигә, шәрқий түркистанда һәр хил кишилик һоқуқ мәсилилири дәп мавзу қоюлған болуп, бу бөлүм аз санлиқ милләтләр һоқуқи, хитайда милләтләр мәсилиси вә аз санлиқ милләтләрниң һоқуқлири, хитай асасий қанунида аз санлиқ милләтниң һоқуқлири, аптономийә вә миллий территорийилик аптономийә қануни, муһит һоқуқи вә муһитниң булғиниши дегән темиларни өз ичигә алған.

Шәрқий түркистанниң инсан һәқлири дегән китабниң үчинчи бөлүми хитай вә бирләшкән дөләтләр тәшкилати оттурисида кишилик һоқуққа алақидар имза қилишқан келишимләр, хитай вә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң кишилик һоқуқ комитети, кишилик һоқуқ саһәсидә хитайниң вәзийити, хәлқара җамаәтниң кишилик һоқуқ саһәсидә бесим қилиши дегәнгә охшаш темиларни өз ичигә алған.

294 Бәтлик бу китабқа түркийиниң сабиқ министири профессор әхәт әндиҗан беғишлима язған болуп, у беғишлимида мундақ дейилгән:

"Бүгүнки күндә шәрқий түркистан инсанийәт тарихиниң әң тирагидийилик күнлиридин бирини бешидин өткүзмәктә, 17 ‏- әсирдин башлап давамлишиватқан хитай ишғалийити, коммунист һакимийити шәрқий түркистанға кәлгән 1950 ‏- йилидин буян шәрқий түркистан хәлқигә қарита миллий мәвҗутлуқини йоқ қилиш, ассимилиятсийә қилиш сиясити йүргүзүп кәлмәктә. 2000 ‏- Йили оттуриға чиққан террорлуққа қарши хәлқаралиқ уруш нәзәрийисини өз мәнпәәти үчүн пурсәт билгән хитай һакимийити, шәрқий түркистанда мәйданға чиққан хәлқ қаршилиқ һәрикәтлирини вә һакимийәтни тәнқид қилған пүткүл паалийәтләрни террорлуққа охшатмақта вә шуниң билән халиған бастурушларни тәп тартмастин иҗра қилмақта һәмдә ташқи дуняниң қаршилиқидин хали һалда һәр түрлүк кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини ишлимәктә."
 
Беғишлимида йәнә мундақ йезилған, 21 ‏- әсирниң кириши билән иҗтимаий мәсилиләргә охшашла кишилик әркинлик вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири дуня җамаитиниң көңүл бөлүшкә тегишлик муһим нуқтилар һалиға кәлгәнлики көрүлмәктә. Шу сәвәбтин бу нуқтилар барғансери хәлқара мунасивәтләрниң муһим тәркиби қисмиға айланди.

Китабта хитай билән б д т ниң кишилик һоқуқ келишимнамиси һәққидә тохтилип мундақ йезилған: инсанларниң кишилик һоқуқ вә әркинликини қоғдаш үчүн б д т ниң кишилик һоқуқ комитети қурулди вә бу комитет тәрипидин 30 маддилиқ бир һөҗҗәт тәйяр қилинди вә 1948 ‏- йили 12 ‏- айниң 10 ‏- күни б д т кеңәш йиғинида кишилик һоқуқ хитабнамиси дегән нам билән қобул қилинди вә елан қилинди. Бу хитабнаминиң бәзи бөлүмлири һәққидә б д т хитай билән келишим қилди, хитай бәзи маддиларни қобул қилмиди.

Хитай билән б д т оттурисида кишилик һоқуқ келишимнамигә имза қилишқан маддилар төвәндикичә:

1‏. Ирқий қирғинчилиқ җинайитиниң җазалиниши вә ирқий қирғинчилиқниң йүз беришниң алдини елиш тәдбирлири келишимнамиси. Бу келишимнамигә хитай 1949 ‏- йили 7 ‏- айниң 20 ‏- күни имза қойған.
 
2‏. Һәр түрлүк ирқий айримчилиққа хатимә бериш келишимнамиси б д т тәрипидин 1965 ‏- йили қобул қилинди вә имза қилишқа чақириқ қилинди, 1969 ‏- йили 1 ‏- айниң 4 ‏- күнидин етибарән иҗра қилинишқа башлиди. Хитай бу келишимнамигә 1981 ‏- йили 12 ‏- айниң 29 ‏- күни имза қойди.

3‏. Тәшкилләнгән ирқий айримчилиқ җинайитиниң алдини елиш келишнамиси, бу келишимнамә б д т тәрипидин 1973 ‏- йили 11 ‏- айниң 30 ‏- күни қобул қилинди вә шу күни имза қилишқа ечилди. 1976 ‏- Йили 7 ‏- айниң 18 ‏- күнидин башлап иҗра қилинишқа башлиди. Хитай бу келишимнамигә 1983 ‏- йили 4 ‏- айниң 18 ‏- күни имза қойди.

4‏. Аялларға қарши һәр түрлүк айримчилиққа хатимә бериш келишимнамиси. Бу келишимнамә 1979 ‏- йили 12 ‏- айниң 18 - күни б д т тәрипидин қобул қилинди вә 1980 ‏-‏ йили 4 ‏- айниң 1 ‏- күни имза қилишқа сунулди. Хитай бу келишимнамигә 1980 ‏- йили 7 ‏- айниң 17 ‏- күни имза қойди.

5. Искәнҗә вә башқа зулум қилиш, инсан қелипидин чиққан җинайәт ишләш, кәмситишкә қарши туруш келишимнамиси. Бу келишимнамә 1984 ‏- йили 12 ‏- айниң 10 ‏- күни б д т тәрипидин қобул қилинди вә пүткүл дөләтләр имза қилишқа чақириқ қилинди. Хитай бу келишимнамигә 1986 ‏- йили 12 ‏- айниң 12 ‏- күни имза қойди.

6. Иқтисадий вә иҗтимаий вә мәдәнийәт һоқуқлири хәлқара келишимнамиси. Бу келишимнамә б д т тәрипидин 1966 ‏- йили 12 ‏- айниң 16 ‏- күни мақулланди вә 1976 ‏- йили 1 ‏- айниң 3 ‏- күнидин башлап иҗра қилинишқа башлиди. Хитай 1997 ‏- йили 10 ‏- айниң 28 ‏- күни хитай дөләт рәиси җяң земин америкини зиярәт қилғанда бу келишимнамигә имза қойди.

Хитай билән б д т оттурисидики кишилик һоқуқ җәһәттики мунасивәт вә келишимнамиләр, хитайниң кишилик һоқуқ вәзийитини хәлқаралиқ тәкшүрүш елип беришиға вә хәлқаралиқ кишилик һәқ ‏- һоқуқ қанунлириға риайә қилидиғанлиқиға қошулидиғанлиқини көрситиду. Әмма, кишилик һоқуқ мәсилиси хитайниң һазирқи сиясий вәзийитини тәһдиткә учратмиған тәқдирдә вә яки хитайдики системлиқ давамлишиватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичиликләрни оттуриға чиқармиған вәзийәттә хитай буни қобул қиливатиду.

Биз бу китаб һәққидә шәрқий түркистан көчмәнләр җәмийитиниң рәиси яқупҗан билән сөһбәт елип бардуқ.

Яқупҗан бу китаб һәққидики өз қарашлирини вә китабниң әһмийити һәққидә тохтилип мундақ деди: "бу китаб шәрқий түркистанда хитай даирилири тәрипидин ишләнгән кишилик һоқуқ дәпсәндичилики кәң даиридә илмий усулда оттуриға қоюлған, шәрқий түркистан мәсилисигә алақидар иқтисадий, сиясий мәсилиләрни өз ичигә алған бир китаб, бу китабниң шәрқий түркистан вә башқа асарәт астида қалған милләтләр үчүн үлгә болидиғанлиқиға ишинимән. Бу китаб һөр дунядики шәрқий түркистанлиқлар үчүн вә башқа милләтләргә вә аз санлиқ болған инсанлар үчүн әһмийәтлик дәп қараймән, чүнки бу китаб кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири қатарлиқ нурғун саһәләрдә пайдилинишқа тегишлик мәлуматларни өз ичигә алған. Бу китабни йезип чиққан мәрһум әһмәт түркозгә аллаһтин мәғпирәт тиләймән вә бу китабни нәшр қилдурған униң ачилири саадәт түркоз вә фатимә түркузләргә тәшәккүр ейтимән."
 
Игилинишичә, мәрһум әхмәт түркуз, 1963 ‏- йили истанбулниң зәйтинбурну районида бир қазақ аилидә дуняға кәлгән, униң ата ‏- аниси мәрһум әйса йүсүп алиптекин билән биргә уйғур дияридин түркийигә көчүп кәлгән икән, мәрһум әхмәт түркуз 1998 ‏- йили истанбул университети тарих бөлүмидә доктурлуқ унвани алғандин кейин бир тәрәптин оттура мәктәптә оқутқучилиқ қилип, йәнә бир тәрәптин шәрқий түркистан даваси үчүн хизмәт қилған вә бу һәқтә нурғун илмий мақалиләр йезип елан қилған, бир мәзгил шәрқий түркистан авази журнилиниң тәһрирлик вәзиписини өтигән, кейин шәрқий түркистан көчмәнләр җәмийитиниң баш катипи вә рәиси болуп хизмәт қилған. Мәрһум әхмәт түркоз 2009 ‏- йили 5 ‏- айниң 31 ‏- күни 46 йешида кесәллик сәвәбидин истанбулда вапат болди.

Бу китабни шәрқий түркистан көчмәнләр җәмийитиниң сабиқ рәиси мәрһум әхмәт түркоз һаят вақтида язған болуп, мәрһум һаят вақтида алдирашчилиқ вә мәлум сәвәбләр түпәйлидин нәшр қилинмиған икән. Униң вапатидин кейин униң ачиси фатимә вә саадәт түркоз ханимлар нәшр қилдурған.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.

 
Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.