Turkistan paji'esi (3)

Sherqiy türkistan maarip we hemkarliq jemiyiti teshwiqat bölümi teripidin neshir qilinghan " sherqiy türkistan pajiesi" namliq tarixiy kitabning muqawisi.

Qeshqerdiki tömür ghazi dewri we millet mejlisi

Musa ependining yézishiche,qeshqer azad qilinip, uzun ötmey kuchar tereptin kéliwatqan tömür éli bashchiliqidiki qozghilangchilarmu qeshqerge yétip kélip, qizghin qarshi élinip, qeshqerge orunlishidu we arqidinla tömür ghazi bilen birge shéng shiseyge qarshi urush qilghan tungganlarning ma jensang bashchiliqidiki qoshunimu qeshqerge yétip kélip, yéngi sheherge orunlishidu. Musa ependining bayan qilishiche, netijide Uyghurlar bilen tungganlar arisida urush bolmay, ittipaqliq ornitilidu.

Musa ependining bayan qilishiche, tömür éli qeshqerni alghandin kéyin, istiqlal jem'iyiti ashkara pa'aliyet bashlighan bolup, istiqlal jemiyitining teshebbusi bilen qeshqerning ziyaliyliri, bayliri, ilghar pikirlik ademliri shuningdek tömür éli bilen birge kuchar, turpan, aqsu qatarliq jaylardin kelgen qoshun bashliqi süpitide tonulghan erbablar birlikte qeshqer milliy mejlisi qurup chiqilidu.

Musa ependi " tömür ghazi bashliq bir bölük herbiy qomandani, memuriylar milliy mejlisining pexri ezasi boldi, qalghan ezalar " istiqlal jem'iyiti "ning ilgiriki ezaliri, qeshqer, atushning közge körün'gen oqumushluqliri, munewwerliridin terkip tapti. Millet mejlisining qarari boyiche, tömür ghazining ilgiriki lüyjangliq unwani sijangliqqa, osman élining lyenjangliq unwani lüyjangliqqa östürüldi. Damolla shemsidin axunom qeshqerning hakimliqigha saylandi, sabiq wali madarinning waliyliq xizmiti emeldin qaldurulup, waliyliqqa yunus beg saylandi.

Madarinning waliyliq xizmiti we möhrini tézdin yunus begke tapshurup, özi xalighan bir jayda erkin yashisa bolidighanliqi qarar qilindi. Emma, madotey millet mejlisining bu qararini qobul qilmidi" dep yazidu.

Madoteyni qeshqerning bir qisim katta ,nopuzluq ademliri qollighan iken

Musa ependi néme üchün ma shawwu yene madoteyning qeshqer milliy mejlisining bu qararini qobul qilmighanliqining sewebi heqqide toxtilip, buning ikki sewebi barliqi, yeni, birining qeshqerdiki yuqiri qatlamdiki, katta nopuzluq ademlerning madoteyni qollishi, yene birining yéngi sheherdiki majensang bashchiliqidiki tunggan küchlirining uni qollighanliqi ikenlikini körsitidu.

Uning yézishiche, madoteyni qollighan bu qeshqerlikler madoteyning qeshqer kona sheherde burunqidek dotey bolup turiwérishini, hökümet ishlirini hemme terep özara ittipaqliship yürgüzüshi kéreklikini telep qilghan. Chünki madoteyning ilgiriki yurt bashqurushi, yurt chongliri we baylar aldida yaxshichaqliqi, qeshqerdiki baylar we tijaretchilerni madoteyge mayil qilip qoyghan idi.

Madotey millet mejlisining qararini qobul qilmighandin kéyin, millet mejlisi küch ishlitip, madoteyning dotey yamulini qorshiwalidu, madotey qarshiliq körsitidu, ikki terep arisida jeng partilaydu. Bu waqitta majensang arigha chüshüp, madoteyni millet mejlisining qararini qobul qilishqa köndüridu. Shuning bilen madotey yamulni boshitip, barliq pul - mal we bashqa pulluq, bahaliq nersilerni mepilerge sélip, semendiki ibrahim lozungning béghigha chiqip kétidu. Tömür éli yamulgha kirip, uni igileydu hemde yunus begmu waliyliq xizmitige kirishidu.

Musa ependi tömür élining madoteyni qoyup bergenlikini tenqid qilip, " mustebit ching hökümitige 18 yil sadaqetmenlik bilen xizmet qilghan, mujahidlargha qarshi urush qilghan düshmen madoteyge tömür sijang we uning nizamidin ependini öz ichige alghan meslihetchiliri teripidin azadliq bérilip, semendiki baghqa qoyup bérildi" dep xulasilaydu.

Yunus begning ikki ishi

Shuningdin kéyin, waliy yunus beg bir qatar muhim ishlargha kirishken bolup, yunus begning tömür élining rehberlikide birinchi bolup qilghan ishi ma'arip idarisi qurush bolup qalidu, ma'arip we ewqap ishliri mudirliqigha abdukérimxan mexsum qoyulidu.

Yunus begning ikkinchi qilghan ishi qeshqer ishghal qilin'ghanda qurulghan xestexana we uningdin kéyinrek qurulghan qizil hilal ay jemiyitini resmiy döletlik organ qilip békitishidur. Abdukérim xan mexsum tunji bolup, qeshqer nobéshidiki butxanining bir qisimini buzup, qaytidin yasap, darilmu'ellimin'ge özgertidu hemde barliq oqughuchi we oqutquchilarning qatnishishi bilen daghdughiliq échilish murasimi ötküzidu. Bu murasimgha, tömür éli, waliy yunus beg qatarliq qeshqerning barliq herbiy - memuriy emeldarliri, ilghar kishiliri qatnishidu. Etisidin bashlap, darilmu'elliminde ders bashlinidu.