Abduréshit selimof: hayat musapemdiki eng bextlik künler sherqiy türkistan jumhuriyiti dewride ötken (2)

Muxbirimiz ümidwar
2019.10.31
sherqiy-turkistan-jumhuriyiti-milliy-armiye-chong-ofitserliri-ghulja.jpg Sherqiy türkistan jumhuriyiti milliy armiyesining chong ofitsirliri, ghulja, waqti éniq emes
RFA/Oyghan

Sabiq sherqiy türkistan armiyesi ofitséri abduréshit selimofning hayat xatirisi: milliy armiye ofitséridin musapirliq sepirigiche

Bu yil, 1944-yili 12-noyabir küni ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitige 75 yil toshti. Nöwette, bu inqilabqa we jumhuriyetning milliy armiyesige qatnashqanlarning sani nahayiti az qalghan bolup, ene shularning biri, qirghizistanning bishkek shehiride yashawatqan 90 yashliq sabiq milliy armiye jengchisi abduréshit selimoftur. Abduréshit selimof özining 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq inqilabqa qatnishish jeryanliri we kéyinki hayat musapilirini eslidi. Uning eslishiche, u 1948-yili, milliy armiye herbiy doxturxanisidiki herbiy tébbiy xadimlarni terbiyelesh kursini axirlashturup, 23-iyul kün milliy armiyening jengchisi süpitide milliy armiyening merkizi frontidiki, yeni manas deryasi boyidiki sawen polkigha ewetilidu. Bu chaghda, bu polkning komandiri sopaxun idi. U, polkta saninstruktor bolup ishligen we sawen we kéyin kengsay polkining optikisini bashqurghan.

Polkqa bashta sopaxun sowurof, kéyin xemit eliyof komandir bolghan bolup polkta tatarlardin köprek ofitsér bolghan, chünki ular sawatliq idi, polk katipi sayimanaxun ibrahim idi.

1949-Yili, ularning gazarmisi ürümchi bilen ghulja otturisidiki tash yol boyigha yéqin jayda boldi. Eyni waqitta sawen polkida 1 ming 500 din artuq adem bar bolup, sawen polkining sanchasti, yeni tébbiy bölümining bashliqi tunggan yenshinof yenpushi isimlik kishi idi. Abduréshit selimof uning qol astida ishlidi. Polk shtabi alawusunning toplu dégen jayida boldi.

Polk manas deryasigha yéqin 5-6 kilométir nérida turghanidi. Bu polk bilen birge manas deryasi boyini mudapi'e qilghan qoshun ichide yensixeyde turushluq 2-azad nishanliq polkimu bar idi. 1949-Yili, 11-ayda bu polk qisqartilip, azraq qismi ürümchige ewetilip qalghanliri tarqitiwétildi.

Shuni eskertish kérekki, 1946-yili, 6-ayda sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen xitay gomindang merkizi hökümiti arisida 11 maddiliq tinchliq bitimi imzalinishi munasiwiti bilen milliy armiye eslidiki 30 ming ademdin 12 minggha, yeni 6 polk, bir déwiziyon'gha qisqartilghanidi. Emma, 1947-yili, 2-aydin bashlap, xitay terepning bitimni buzup, öz tinchliq wedilirige xilapliq qilishi heriketliri netijiside qaytidin ikki terep weziyiti jiddiyliship, sherqiy türkistan hökümiti yenila öz qoshunlirini köpeytip, manas deryasi boyidiki burunqi aboronlirigha qaytip keldi. Ottura yönilishtiki qoshunlar kücheytilip yéngidin sawen polki qurulghanidi. Milliy armiye manas deryasi liniyesige sawen polki, 2-azad nishanliq polk qatarliq qisimlarni orunlashturdi. Sawen polkigha bashta muhemmed imin iminof komandir bolghan bolsa, 1948-yiligha kelgende sopaxun sowurof komandirliqqa teyinlendi, arqidin xemit eliyof komandirliqqa teyinlendi. Abduréshit selimof ene shu ottura yönilish qisimliri terkibide bolghanidi.

Abduréshit selimofning eslishiche, 1949-yili 10-aylarda xitay kompartiyesi Uyghur diyarini igiligendin kéyin sawen polkida guruppa-guruppigha bölünüp, qarshi yighilish ötküzülgen. Biraq chong namayish we bashqa qattiq qarshiliq körsitilgiche bu polki 1950-yilining kirishi bilen yensixeydiki 2-polkning ornigha yötkep orunlashturulghan.

Sawen polkidiki milliy armiye jengchilirige exmetjan qasimi qatarliqlarning qazagha uchrighanliq xewiri 1950-yili uqturulghan bolup, ular bashta bu ishtin xewersiz qalghan idi, kéyin hemmisi bu échinishliq xewerni anglap nahayiti azablan'ghan. Ürümchidiki xitay azadliq armiyesi qomandanliq shtabining körsetmisi boyiche shuningdin kéyin sawen polki küneske yéqin araltöbe dégen jaygha yötkiwétilgen we kengsay polki dep atalghan. Bu waqitta milliy armiye alliburun xitay azadliq armiyesining 5-korpusigha özgertilip, 13-we 14-déwiziyedin ibaret ikki déwiziyege ayrilghan, 13-déwiziye qeshqerge orunliship, uning 3 polki qeshqer, aqsu, xotenlerge jaylashturulganidi.

Sawen polki kengsay polki namida bu yerde bir yil turghandin kéyin ularning bir qismi 1951-yili, aqsu konasheherge chüshürüldi. Abduréshit selimofning éytishiche, muzdawandin ötkiche ularning atliridin 400 din artuq at öldi we ular qiyinchiliqta muzdawandin ötüp, aqsu konasheherdiki 5-korpus, 13-déwiziyesining 37-atliq polkigha qoshuldi. Ular bu yerde 3 yil turghandin kéyin, 1953-yili, 37-polkning eskerliri tarqitiwétilgende aqsudiki 37-polkmu tarqitilip, eskerler öylirige qaytti. Emma ofitsérlar qeshqerge élip kélinip, 38-polkqa orunlashturuldi. Abduréshit selimof u polkning aptékisida ishlidi, 1954-yili yazda, ofitsérlarning bir qismini yighip öginishke saldi, öginish 3-4 ay dawamlashti. 1954-Yili axiri xitay hökümiti 5-korpus, yeni milliy armiyeni emeldin qaldurup, uning esker we ofitsérlirini pütünley herbiy septin chékindürdi. Abduréshit selimof 1955-yili 8-ayghiche qeshqerdiki enjan restisidiki dorixanida ishligendin kéyin, 1955-yining axirida shimaldin kelgenler qaytisiler dégen buyruq boyiche shimalgha qaytti we ürümchidiki ölkilik byuro kadirlar idarisi teripidin chöchekke ewetildi, u, chöchekke barghandin kéyin chaghantoqay nahiyesige bérip dorixanida ishlidi.

Tarixiy melumatlargha qarighanda, 1954-yili sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti armiyesi, yéni 1949-yili 12-aydin kéyinki xitay xelq azadliq armiyesi 5-korpusining 15 mingdin artuq esker we ofitséri herbiyliktin chékindürülüp, puqragha aylanduruldi, ularning bir qismi bolsa boz yer özleshtürüshke qatnashturuldi.

Netijide, 1945-yili, 8-aprél küni sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti teripidin resmiy muntizim armiye süpitide qurulghan mezkur qoshun ilgiri-kéyin 3 front boyiche jeng qilip, xitay gomindang armiyesini tarmar qilip, taki 1949-yilighiche xitay gomindang armiyesining 100 ming kishilik qoshunini iskenjige élip turush arqiliq gomindang da'irilirining bu qoshunlirini ichkiri xitaydiki kompartiye qoshunlirigha qarshi urushqa yötkiyelmeydighan weziyet yaritip, ilgiri-kéyin 9 yil mewjut bolghandin kéyin emeldin qalduruldi.

Milliy armiye, yeni 5-korpusning tébbiy ishlar sahesidiki ofitsérliridin biri abduréshit selimof herbiy septin boshap, 1956-yili ürümchidiki tébbiy institutqa kirip oqudi we 1957-yili échilip sayrashta Uyghurlarning milliy hoquqliri heqqide sözligen dep qarap “Ongchi we yerlik milletchi unsur” dep 3 kün küresh qilindi.

Arqidin u 1958-yili polat tawlashqan qatnashturuldi. Bu waqitta ürümchidiki mekteplerde oqushlar toxtighan bolup, hemme adem chong sekrep ilgirilesh chaqiriqi boyiche polat tawlashqa qatnashturulghanidi. Ürümchi aliy mektep oqughuchiliri, jümlidin tébbiy institut oqutquchi-oqughuchilirimu polat tawlashqa qatnashturulghanidi. Arqidin ürümchide nensendin sheher ichigiche bolghan “Yashlar östingi” namida 30 nechche kilométirliq qanal qézilghan bolup, bu ishqa pütün ürümchidiki yashlar, jümlidin aliy mektep oqughuchiliri seperwerlik qilindi. Abduréshit selimof mana bu pa'aliyetlerning hemmisige qatnashqan bolup, bu jeryanda éghir zeximlinip, opératsiye qilindi. Abduréshit selimof bu jeryanda “Yerlik milletchi” we “Ongchi unsur” dégen nam bilen da'im küresh qilish obyékti bolghan bolup, uning milliy armiyege esker bolghanliqi, yeni sherqiy türkistan inqilabigha qatnashqanliqi, uning eyibleshke uchrishidiki amillardin biri bolup qalghanidi.

Xitay kompartiyesining Uyghur diyarida élip barghan “Üchke qarshi”, “Beshke qarshi”, “Yer islahati”, “Ijare kémeytish”, “Yerlik milletchilikke zerbe bérish” dégendek türlük heriketlirini bashtin kechürgen köpligen sabiq sherqiy türkistan inqilabi qatnashquchiliri, milliy armiyening jengchi-ofitsérliri da'im tenqid, küresh qilish, bésim qilish, hetta basturushqa uchrighanliqi üchün 1955-yilidin bashlap, sowét ittipaqigha kétishke bashlighanidi. Abduréshit selimof ependimu akisi we bashqa uruq-tughqanliri bilen birge 1959-yili, ürümchidiki tébbiy institutta oquwatqanda, ruxset élip ghuljigha qaytip bérip ghuljidin sowét pasporti élip, axiri öz wetinini terk étip, sowét ittipaqigha kétip, qirghizistanning bishkek shehirige kélip makanlashqan. U, ene shu 1959-yilidin hazirghiche burunqi frunzé, yeni hazirqi bishkek shehiride yashimaqta. Köp sandiki Uyghur ammisi, jümlidin 1944-1949-yilliridiki milliy inqilab qatnashquchilirining eng axirqi kolléktip halda sowét ittipaqigha qéchip kétish weqesi 1962-yil yüz bergenidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.