Appaq xojining junggharlargha tayinip, se'idiye dölitini yoqitishi

Yaponiyide saqliniwatqan Uyghur élidiki xojilar tarixigha a'it tezkire we qol yazmiliq menbeler xéli köp, bularning beziliri biwasite xojilarning pa'aliyetlirini ekis ettüridu.

Xojilar tarixining eng muhim qisimi appaq xojining se'idiye dölitini yoqitishidur. Bu heqte qol yazmilar asasida melum tetqiqatlar élip bérildi, yaponiye alimlirimu köp izdendi. Bu mesile heqqide Uyghur tarixchilirimu bezi eserlerni élan qilip, appaq xojining mahiyitini pash qilghan idi. Undaqta appaq xoja qandaq qilip, dalay lamaning aldigha bérip, jungghar qoshunlirini bashlap kélip, se'idiye dölitini axilashturdi?

Uyghur tarixining bu paji'elik qisimi töwendikiche:

Tarixiy membelerde déyilishiche apaq xoja se'idiye xandanliqi tewelikidin qoghlap chiqirilghandin

Kéyin,afghanistanning bedexshan shehirige bérip shu yerde sopiliq bilen shughullan'ghan.U,1677 - yili küzde jungghariyidiki torghat mongghullirining 27 - lamasi shing jing xopuning dalayni tawap qilghuchi hemrahlirigha qoshulup, tibetning lixasa shehirige bérip,dodon sérin jambul lama yeni, 5 - ewlad dalayning qobul qilishigha muyesser bolghan.

Yaponiyidiki bir qisim Uyghurshunas tetqiqatchilar Uyghur élidiki apaq xoja tarixigha a'it kona qol yazma tezkirilerni qeshqer,yeken,xoten we kucharlardin toplighan bolup,bu heqte toxtalghan Uyghur tarix tetqiqatchisi yamaguchi bu qol yazmilar toghrisida toxtilip mundaq dédi:

- 1980 - Yillarning axiridin 1990 - yilning béshighiche sherqiy türkistanning her qaysi sheherliridiki kona kitappurchlarning yaymilirida xojilar tezkirisige a'it qol yazmilar köp bolup,buning köpinche apaq xoja dewridiki weqeler eks étilgen chaghitay yéziqidiki qol yazmilardur.

Yéqinqi zaman Uyghur tarixini tetqiq qilghan mezkur yapon tarixchisining bayan qilishiche, apaq xoja dalay lamagha se'idiye Uyghur hakimiyiti üstidin shikayet qilip,uni aghdurup tashlashqa herbiy yardem telep qilghan.Dalay lama apaq xojining telipige qushulup özige bash uridighan jungghariye xani ghaldan qunteyjige se'idiye zéminini ismayilxandin Uyghurlarning “Xojisi” apaq xojigha qayturup élip bérishni buyrup name yézip bergen.Apaq xoja kökköl (chingxey) arqiliq qumulgha kélip,1678 - yili baharda,ghaldan qunteyjige 5 - ewlad dalayning xétini tapshurup bergen.

Ghaldan xetning mezmuni boyiche apaq xojini katta ziyapetler bilen kütüwélip se'idiye xandanliqini aghdurup,özining büyük jungghariye dölitini kéngeytishni qarar qilghan.

Appaq xoja 1678 - yili 6 - ayda ghaldan qoshup bergen,ghaldanning oghli sérin rabdan qomandanliqidiki 12 ming kishilik qoshunni egeshtürüp, qeshqer tewesige bésip kirip qeshqerni bésiwalghan.Ghaldan qoshunliri yeken'ge hujum qilip yeken xelqini qirghin qilip,yeken sheher ichidiki altun medrisige kirip ibadet qiliwatqan kishilerni,medrisining 360 xaniliq hujirisi we pütün medrisni köydürwetken.

Appaq xoja shu yili se'idiye xanliqini aghdurup tashlap,özining qorchaq hakimiyitini tiklesh urushida qolgha chüshken 300 neper esirni “Urush jinayetchiliri” süpitide baghlap,ghaldan qoshunlirining jazalishigha tapshurup, yalap mangghuzghan.Appaq xoja emeldarliri qeshqerdin shu qétimda nurghun “Tutqun” xotun - qizlarni jungghar eskerlirining xotun qilishi,ishlitishi üchün ömürwayetlik ghalchiliqqa tutup bergen.Appaq xoja bir bölek xotun - qizlarni yighip,ghuljidiki jungghar emeldarlirigha,“Sowgha” qilip yollap bergen.

Jungghar emeldari ghaldan qeshqerdin iligha qaytmaqchi bolghanda, appaq xoja 400 ming yaqa ésil ton - serupay, 400 ming ser kümüsh tengge yolluq qilip, shundaqla her yili 400 ming ser kümüsh tengge ulpan tapshurushini wede qilghan.

Appaq xoja shuning bilen qeshqerge “Xan” bolushqa bashlighan.Emma, qeshqer xelqi appaq xojining hakimiyitige qarshi küreshni peqetla toxtatmighan.1679 - Yili etiyazda qeshqer hakimi ismayilxanning inisi,üchturpan xelqi bilen jungghar hamiyliqidiki appaq xoja küchlirige qarshi qozghilang kötürüp,aqiwette apaq xojini jungghar aq söngekliri bilen bille qoshup qeshqerdin qoghlap chiqarghan.Emma appaq xoja bu meghlubiyitige ten bermey,qeshqer tewesidiki özining muxlislirini qutritip,tashqiy jehettin ghaldan qunteyjining yene 15 ming kishilik tallan؛ghan atliq qoshunini ishqa sélip,shu yili küzde muhemmed imin xanning qan tökmeslik shertige qol qoyup sulhiliship,shundaqla muhemmed iminxan'gha küy oghul bolup,qeshqerde “Shérik” xanliq mertiwisige ige bolghan.Aqiwette appaq xoja muhemmed imin xanni süyiqest bilen öltürüp,özi texitke chiqqan.Buning bilen 165 yil höküm sürgen se'idiye xanliqi axirliship,qeshqerde appaq xoja hemsherikchilikidiki jungghar hakimiyiti qeshqerde höküm sürüshke bashlighan.

Ap'aq xoja hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin özining “Ishqiye”mezhipini asas qilghan sopizimni xanliqning diniy we xanliq telimati qilghan.300 Mingdin oshuq murit toplap,ular ariliq “Ishqiye” mezhipini pütün Uyghur élige,hetta ottura asiyagha tarqitishqa dewet qilghan.Buning bilen qeshqerde “Xan xoja ordisi”,yekende “Altunluqum”,turpanda “Eshabulkehf”,kucharda “Mewlane ershiddin welilulla”,

Aqsuda “Qirmish atam” qatarliq mazarliqlarni,“Ishqiye” mezhipini tarqitidighan merkez qilghan.Appaq xoja islam dini shu'arini égiz kötürüwalghan bolsimu,mahiyette islam telimatlirigha zit halda peqet pir,xoja - ishanlarning telimatini merkez qilghan halda sopizm telimatini teshwiq qilghan.Buning bilen appaq xoja nurghun musulmanlarni özige murit bolushqa dewet qildi.Apaq xoja barghanla jayida kishiler özlirining eqidilirining küchlüklikidin atlirini yilqisi bilen,qoylirini qotini bilen,kalilirini éghili bilen apaq xojigha hediye qilip du'asini alghan.

Eslide 1640 - yillarda atisidin sopiliqni öginip,qeshqerdiki dangliq wa'izlardin bolup qalghan appaq xoja 1644 - yilliri bir newre inisi xoja abdulla ishan teripidin dini hoquq talishish adawiti bilen zeherlep oltürwétilgen atisi muhemmed yüsüp xojining ornida özini “Pir” dep élan qilghan. Appaq xoja özini “Muhemmed eleyhissalamning 27 - ewlad newirisi” dep atap,qeshqer musulmanliri arisida: “Xudagha yéqinlishishning birdinbir yoli sülükke kirish..Xojam allahning emiri bilen mömiminlerge “Pir ustaz”bolush üchün kelgen ewliyadur. Peyghember bilen oxshashtur. Möminler peyghemberge iman éytip dinning pütün erkanlirini orunlighan bilen <pir> tutup qol bermise oxshashla gunahkar bolidu.Qilghan ibadetliri qobul bolmaydu” dégendek islam telimatlirining rohigha pütünley zit bolghan teshwiqatlarni tarqitip,nadan xelqlerni özige murit bolushqa chaqirghan.We özige murit bolghanlardin séliq almasliqni yolgha qoyghan.Özige qarshi bolghan <“Isaqiye” chilerni köplep öltürgen.

Appaq xojining muritliri uning üchün ölüshke,uning buyruqini ijra qilishqa shertsiz qarighularche boysunup,apaq xoja üchün köpligen bigunah insanlarni öltürüwetken.

Mana bu Uyghur xelqining ikkige parchilinip, bir - biri bilen öz'ara urush qilip hem ittipaqlashmay, aqiwette mustemlike tüzüm astida jahalette qélishining asasliq sewebliridindur.