Qazaqistan Uyghurliri “Atu” paji'esining 100 yilliqini xatirlesh teyyarliqini bashlidi

Melumki, ötken esirning bashlirida rusiyening qol astidiki yettisu teweside yashawatqan xelqlerning hayatida muhim siyasiy, medeniy özgirishler yüz bergen idi. 1917-Yili rusiyede yüzbergen öktebir özgirishidin kéyin, hakimiyet béshigha kelgen bolshéwikler partiyisi yettisudimu öz hakimiyitini ornitishqa kirishti. Shu munasiwet bilen jay-jaylarda yéngidin teshkilatlar qurulup, gézit-zhurnallar tesis qilindi, ma'arip, medeniyet, sen'et ochaqliri échildi, yéngi dewr edebiyati meydan'gha keldi. Mundaq özgirishler Uyghurlar hayatidimu yüz berdi.

Ene shuningdin buyan bir esir waqit ötken bolsimu, qazaqistanda olturaqlashqan Uyghurlar shu dewirde yüz bergen weqelerni eslesh, tarixiy shexslerni xatirilesh pa'aliyetlirini ötküzüshni en'enige aylandurghan. 25-Noyabir almutadiki dostluq öyide yighilghan Uyghurlar mundaq pa'aliyetlerni qandaq ötküzüshni, bügünki künde jumhuriyet Uyghurliri hayatida yüz bériwatqan medeniy mesililerni muhakime qildi. Yighinni qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik milli-medeniyet merkizi uyushturdi.

Yighinni achqan qazaqistan parlaménti aliy kéngishining ezasi, qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizining re'isi shahimerdan nurumof qazaqistanda yüz bériwatqan siyasiy, iqtisadiy, medeniy özgirishlerge toxtaldi. U qazaqistan Uyghurlirining her sahelerde yetken utuqlirigha yuqiri baha bérip, buning barliqining qazaqistan memlikiti yürgüzüwatqan milliy siyasetning aqiwitidin ikenlikini tekitlidi. Sh. Nurumof mezkur yighinni 2018-yili yettisu Uyghurlirining tarixida yüz bergen “Atu” qanliq paji'esining 100 yilliqini xatirilesh, Uyghur metbu'atining 100 yilliqini atap ötüsh, shundaqla qazaqistan jumhuriyiti prézidéntining permanigha bina'en latin yéziqigha köchüsh mesililirini muhakime qilish hemde buninggha mexsus komissiyeler qurush meqsitide chaqirghanliqini bildürdi. 

Yighinda sözge chiqqanlar yettisu Uyghurlirining bashtin ötküzgen qismetliri, bolupmu “Atu paji'esi”, yeni 1918-yili qizil eskerler teripidin yettisu Uyghurlirining qirghin qilinishi, mezkur weqeni xatirilesh pa'aliyetlirige teyyarliq körüsh ishlirida peyda boluwatqan bezi mesililer, Uyghur tili, yéziqi, metbu'ati heqqide öz pikirlirini otturigha qoydi.

Qazaqistan zhurnalistika akadémiye'ining akadémiki saghindiq qozibayéf yettisu Uyghurliridin chiqqan abdulla rozibaqiyéfning qazaq xelqining elixan bukéyxanof, turar risqulof oxshash shexsliridin héch qélishmaydighan meshhur erbab bolghanliqini otturigha qoydi. U shundaqla Uyghur yéziqining peqet sherqtila emes, belki pütkül asiya boyiche eng qedimiy yéziqlarning biri ikenlikini, shuning üchün ötken esirning bashlirida yettisuda Uyghur gézitlirining birinchilerdin bolup yoruqqa chiqishqa bashlighanliqini tekitlep, mundaq dédi: “Ghuljida 1911-yili ili wilayiti géziti chiqishqa bashlighan. Méning melumatlirim boyiche gézitler turpandimu, qeshqerdimu bolghan. 1917-We 1918-yilliri qazaqistanda tarixiy weqeler yüz berdi. Bu yerde sowét hakimiyitini ornitishqa barliq xelqler qatnashti. Shu waqitlarda Uyghurlarmu wérniy shehiride 1918-yilning féwral éyida qurultay ötküzüp, gézit chiqirishni qarar qilghan. Bu gézit ‛sadayi taranchi‚ dep ataldi. Uninggha qatnashqan ademlerning ichide nezerghoja abdusémetof, abdulla rozibaqiyéf, hüseyin yunusof oxshash Uyghurning ataqliq shexsliri boldi”. 

S. Qozibayéf öz sözide “Sadayi taranchi” gézitining birinchi sanidin hésablisa, démek ottura asiyadiki Uyghur metbu'atigha kéyinki yili 100 yil toludighanliqini, Uyghur tilidiki tunji gézitning mirasxori bolup hazirqi “Uyghur awazi” géziti hésablinidighanliqini bildürdi.

“Turan dunyasi” jem'iyetlik fondining re'isi karlin mexpirofning pikriche, yuqirida atalghan üch mesile boyiche ish-pa'aliyetlerning barliqi jumhuriyetlik Uyghur medeniyet merkizi da'iriside emelge ashurulushi tégish. U qazaqistanning latin yéziqigha ötüsh mesilisige toxtilip, mundaq dédi: “25 Yili ichide némishqa qazaqistan latin yéziqigha ötmigen? hazir qazaqistan özbékistan, türkmenistandin öginip, meyli peshler bilen bolsun, meyli peshlersiz bolsun, latin yéziqigha ötüshni qarar qildi. Uninggha prézidéntimiz qol qoydi. Biraq peshler bilen bolghan latin yéziqi bu hazirche ish nusxisi. Latin yéziqigha ötüsh kérek bolsa, biz shuninggha teyyarmu? bizde 4-5 nusxisi teyyar bolushi kérek”.

K. Mexpirof “Uyghur awazi” géziti we “Atu” paji'esining 100 yilliqini ötküzüshke pütkül Uyghur jama'etchilikining merkez etrapigha toplinish lazimliqini otturigha qoydi. 

Ziyaritimizni qobul qilghan talghir nahiyisi kalinin yézisining turghuni abduréyim muhemmetof mezkur yighinda bügünki Uyghurlarning medeniy hayatida muhim ehmiyetke ige üch chong mesilining muhakime qilin'ghanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Bu bash qoshushta üch nersini qandaq ötküzimiz dégen toghriliq gepler boldi. Her qandaq nersini ötküzüshte pilan, programma kérek. Shu waqitta uning tarixiy ehmiyiti bolidu, xelqqimu paydisi bolidu. Buni qazaqistandiki Uyghurlarghila emes, xelq'i'aradimu ehmiyetke ige mesile dep qaraymen”. 

Dostluq öyide ötken yighin dawamida üch komissiye qurulup, uning terkibige alimlar, yazghuchilar, tijaretchiler, zhurnalistlar we bashqilar kirdi. Her üch komissiyilerning re'islikige shahimerdan nurumof saylandi. Yighinda shundaqla her xil pa'aliyetlerde aktipliq körsetkenlerge medeniyet merkizining “Saxawet” médali hem pexriy yarliqliri tapshuruldi.