Birleshken döletler teshkilati we Uyghurlarning b d t arzusi (1)

Yéqinqi yillarda xitayning Uyghurlar üstidin irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet yürgüzüshi sewebidin Uyghurlar mesilisi xelq'ara jem'iyetke keng da'iride bilinishke bashlidi. Amérika hökümitini öz ichige alghan birqisim gherb döletliri parlaméntliri we yawropa ittipaqi parlaménti xitayning Uyghurlargha qaratqan nechche milyon kishini lagérlargha solashni öz ichige alghan birqatar qattiq qol siyasitini “Irqiy qirghinchiliq”, “Insaniyetke qarshi jinayet” dep tonudi. Uyghurlar duch kelgen qilmish birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishide otturigha qoyulush bilen bir qanche qétim birleshken döletler teshkilatigha eza yawropa döletliri we bashqa eller xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasitini kolléktip imza qoyup eyiblidi. Yéqinda birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy kéngishi aliy komissar mishél bachélét Uyghur diyarini ziyaret qilip qaytish bilen xitayning siyasitige köz yumush pozitsiyesi tutqandin kéyin xelq'araning, jümlidin birleshken döletler teshkilatining köpligen ezalirining qattiq eyiblishige uchridi. 2022-Yili, 14-iyun jenwede ötküzülgen birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy kéngishining 50-qétimliq yighinida 47 dölet yéngidin imza qoyghan xitayning Uyghur diyaridiki kishilik hoquq depsendichilikini eyiblesh bayanatini jakarlap, b d t kishilik hoquq aliy komissarini mezkur komitétning Uyghur rayoni heqqidiki kishilik hoquq doklatini élan qilishqa chaqirghan.

Lékin, xitay izchil türde birleshken döletler teshkilatidiki bu eyibleshlerni qattiq ret qilip uninggha qarshi heriket qollinip kéliwatqan bolup, xitayning birleshken döletler teshkilatidiki bu heriketlirini rusiye, iran qatarliq birqisim döletler qollap kelmekte. Yeni, xitay Uyghurlargha munasiwetlik mana bu achquchluq mesilide birleshken döletler teshkilatining xewpsizlik kéngishi da'imiy komitétida we birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq komitéti qatarliq organlirida rusiye qatarliq ellerning qollishi we maslishishi bilen amérika bashliq yawropa döletliri we bashqa birqisim asiya döletlirige qarshi turup, birleshken döletler teshkilatida ikki qutup shekillendürgenidi.

Birleshken döletler teshkilatining funksiyesi, uning insaniyetning tinchliqi, bext sa'aditi we güllinishi üchün qilidighan xizmetliridin Uyghur xelqi ezeldin zor ümidlerni kütüp kelgen we birleshken döletler teshkilati qurulghandin tartip uninggha zor ümid baghlighan hem özlirining uning terkibidin orun élishini ümid qilghanidi. Uyghurlarning bu ümid tarixigha nezer salghanda, bu aldi bilen 1944-1949-yilliri Uyghurlarni asas qilghan milliy azadliq we musteqilliq inqilabi netijiside qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti dewrige tutishidu. Tarixiy melumatlargha qarighanda 1944-yili 12-noyabirda ghulja qozghilingi ghelibe qilip, sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti qurulghanidi. Ene shuningdin kéyin sherqiy türkistan inqilabiy hökümiti we Uyghur xelqi özining sowét ittipaqi we bashqa döletler teripidin étirap qilinishi, hetta birleshken döletler teshkilati bilen alaqe ornitish we uning terkibige qoshulush arzusida bolghanidi. Enqerediki hajiteppe uniwérsitétining tarix proféssori, doktor erkin ekremning qarishiche, gerche, sherqiy türkistan xelqi undaq ümidlerni qilghan bolsimu, emma bu inqilab we jumhuriyetke yardem bergen sowét ittipaqi öz menpe'etliri üchün ularning xelq'ara jem'iyetke qoshulushigha yol qoymighanidi.

Birleshken döletler teshkilati resmiy qurulup, öz ishini bashlighan waqitlar Uyghur xelqi milliy musteqilliq inqilabi qozghap, özining sherqiy türkistan jumhuriyitini qurghan, Uyghurlarning qoshnisi mongghuliye 1946-yili xitay teripidin étirap qilinip, birleshken döletler teshkilatigha kirish yolini achqan shuningdek yene birqisim döletler musteqilliq jakarlighan waqitlar idi.

Birleshken döletler teshkilatining qurulushi natsislar gérmaniyesi, italiye we yaponiye militarizmi qatarliq fashist küchler birlik hasil qilip dunyani igileshke atlinip ikkinchi dunya urushi qozghalghan, amérika, en'gliye, sowét ittipaqi qatarliq dölet fashizmgha qarshi ittipaqdashqa aylinish bilen baghliq idi.

Birleshken dölet teshkilati idiyesini aldi bilen amérika prézidénti rozéwélt otturigha qoyghan we bu atalghuni aldi bilen rozéwélt 1941-yili 12-ayda qollan'ghan. 1942-Yili 1-ayning 1-küni tunji qétim, amérika, en'gliye, sowét ittipaqi, xitay qatarliq 26 dölet “Birleshken döletler teshkilati xitabnamisi” ni imza qoyup élan qilghan. Ene shuningdin kéyin bu teshkilatni resmiy qurush ishliri 4 yil dawamlashqanidi.

Birleshken döletler teshkilatini qurushtiki tüp meqset fashizmgha birlikte qarshi turush idi.

Eyni waqitta amérika, sowét ittipaqi we en'gliye qatarliq fashizmgha qarshi dunyaning tertipini belgileydighan üch qudretlik dölet b d t qurushtiki asasiy küch idi. Sowét ittipaqi gerche xitay bilen ittipaqdash emes, we hetta sherqiy türkistan jumhuriyini qurushqa yardemlishiwatqan, xitay kompartiyesini we mongghuliyening musteqilliqini qollawatqan bolsimu, xitayning b d t xewsizlik kéngishige qatnishishini yenila qollighanidi.

Amérika xitayning b d t xewpsizlik kéngishige kirishini bashtin axiri qollap kelgen dölet idi. Ene shu qollash bilen xitay gomindang hökümiti bu teshkilatni qurghuchi döletlerning birige aylan'ghanidi.

Birleshken döletler teshkilati resmiy yosunda 1945-yili 10-ayning 24-küni b d t firansiye, xitay, sowét ittipaqi, en'gliye, amérika qatarliq xewpsizlik kéngishining besh da'imiy hey'et ezaliri we bashqilar bolup 46 döletning imza qoyushi bilen “Birleshken döletler teshkilati nizamnamisi” testiqlinip, b d t ning resmiy qurulghanliqi jakarlandi.

Uyghurlarning birleshken döletler teshkilatigha ümid baghlash, öz mesililiri, yeni sherqiy türkistan mesilisini birleshken döletler teshkilatigha élip chiqish arzusi 1949-yilidin kéyin izchil dawamlashti. Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat ependining éytishiche, 1960-1980-yillarda türkiyege yerleshken muhemmed imin bughra, eysa aliptékin qatarliq Uyghur siyasiy rehberlirimu bu arzuda her xil intilishlerde bolghan idi.

Tepsilatni ulinishtin anglang.