Bir esirlik mexpiy doklat: abdulla rozibaqining bolshéwiklardin Uyghurlarning azadliqini qollishini telep qilishi(3)

Uyghurlarning sani

Ottura asiya Uyghurlirining rehbiri abdulla rozibaqiyéfning 1922-yili, 11-ayning11-küni rusiye kommunistlar partiyesi merkiziy komitéti sékritari stalin'gha yollighan “Uyghur arisidiki xizmetler” mawzuliq doklatida otturigha qoyghan muhim nuqtilarning biri ottura asiya rayonidiki, yeni eyni waqittiki tashkentni merkez qilghan türkistan sowét aptonom jumhuriyitige tewe perghane wadisi, yettisu we bashqa jaylardiki pütün Uyghurlarning sani hem ularning teshkilatlargha uyushushush ehwalidur. 

Abdulla rozibaqiyéf mezkur doklatta qeyt qilishiche, 1922-yili, türkistan aptonom jumhuriyitidiki, yeni perghane wadisi, yettisu we bashqa jaylardiki qeshqeriye we jungghariyedin köchüp chiqip yerliship qalghan Uyghur ahalisining sani 800 ming idi. Abdulla rozibaqiyéfning mezkur sanliq uchuri nahayiti qimmetlik bolup, bu eyni waqitta perghane wadisi we yettisudiki hem bashqa jaylardiki topliship olturaqlashqan Uyghurlar ahalilirining heqiqiy sanini bilishte muhim ehmiyetke ige. Ottura asiya rayonidiki eyni waqittiki Uyghurlarning sani heqqide her xil uchurlar otturigha chiqqan bolup, abdulla rozibaqiyéf özining 1923-yili rusiye kompartiyesi ottura asiya byurosigha yollighan yene bir doklatida ottura asiya rayonida 700 mingdin artuq Uyghur barliqini qeyt qilghan. 1924-Yili, qadir haji perghane wadisida 500 ming etrapida qeshqerliq Uyghurlar barliqini qeyt qilghan, 1925-yili, tashkenttiki Uyghurlar pütün türkistanda 600 ming uygur barliqini, bularning 300 mingining özbékistada, 115 mingining qazaqistanda, 1 5mi mingining türkmenistanda, 70 mingining qirghizistanda ikenlikini yazghan. “Kembegheller awaz” géziti maqaliside bolsa pütün ottura asiyadiki Uyghurlarning hemmisini qoshsa bir milyondin ashidighanliqi körsitilgen.

Qazaqistandiki turan uniwérsitétning proféssori ablet kamalofning éytishiche, abdulla rozibaqiyéf we bashqilar perghane wadisi hem bashqa jaylardiki bu Uyghurlarning sanini élishta özliri igilepla qalmastin belki sabiq char rusiye hökümitining istatistikiliq uchurlirinimu asas qilghan bolushi mumkin idi.

20-Esirning bashlirida ottura asiya rayonidiki perghane wadisi qeshqeriye tereplerdin 19-esirdin bashlap köchüp kelgen Uyghurlar birqeder jaylar idi. Bu Uyghurlar 20-esirning bashliridimu dawamliq kelgenidi.

Abdulla rozibaqiyéfning stalin'gha yollighan doklatida körsitilishiche, ene shu Uyghurlardin 1921-yili 6-ayghiche 80 nechche teshkilati qurulup, mezkur teshkilatlargha 12 ming adem eza bolghan. 1921-Yili, 6-aydin kéyin inqilabi Uyghur ittipaqida 55 yachéyka qurulup 6 ming adem eza bolghan. Biraq, bu teshkilat tarqitiwétilip, déhqanlarning “Qoshchilar ittipaqi” gha qoshuwétilgen. Emma, Uyghurlar arisida kommunistik partiyege eza bolidighanlar köpiyip, yettisu oblastliq Uyghur kommunistliri komitéti qurulghan. Bu uchurlardin qarighanda eyni waqitta ottura asiyadiki Uyghurlarning teshkilatlargha uyushishi yuqiri bolghan, ularning hemmisi öz wetinide inqilab qozghap, xitay militaristlirini yoqitishni ümid qilghanidi. 

Qazaqistandiki tonulghan Uyghur ziyaliysi, merhum rabik ismayilofning hayat waqtida bayan qilishiche, ottura asiyadiki Uyghurlar arisida eng köpi eslide perghane wadisi, yeni özbékistan'gha jaylashqan bolup, 1930-yillarghiche bu Uyghurlarning mektepliri, tiyatirliri bolghan, enjan ularning merkizi idi. Tashkent Uyghur medeniyet merkizige aylan'ghan. Biraq 1937-yili özbékistandiki Uyghurlar mejburiy türde özbék dep yazdurulughan, netijide perghane wadisidiki Uyghurlar özbékliship ketkenidi.

Abdulla rozibaqiyéfning stalin'gha yollighan doklatining axirqi qisimlirida otturigha qoyulushiche, “Qeshqeriyede kommunistik inqilab üchün biwasite tayinidighan sapaliq prolétariyat mewjut emes”. Emma uning qarishiche, “Qeshqeriye we jungghariyediki inqilab éléméntlirigha xitay terepdarliri we emeldarlargha qarshi ashkara küresh qiliwatqan yash Uyghurlar ( qeshqerliq, taranchi, tunggan)ni, ilgharliq terepdarliri, yeni kona rohaniylargha qashi jedid mektipi échish bayriqi astida, yéngiche oqutush métodlirini terghip qiliwatqan, ilgharliq terepdarliri-mollilar yeni diniy islahatchilarni kirgüzüsh kérek” iken.

Emma, sowét rusiyesi hökümiti Uyghurlarning öz ana wetinide inqilab qozghash arzusini qollimighan bolup, 1920-yillarning axirida ularning pa'aliyetlirini pütünley chekliwetkenidi.

Tepsilatini yoqiriqi awaz ulinishidin anglighaysiz.