20-Esirning béshidiki chégra halqighan köchüsh dolqunliri
2017.10.26
19- We 20-esir tarixigha nezer salghinimizda merkizi asiya rayonida bir qatar keng we kichik kölemdiki köchüsh heriketliri yüz bergen bolup, bu köchüshlerning mutleq köp qismining arqisida siyasiy we ijtima'iy-iqtisadiy sewebler orun alghan. Bu mezgillerde ottura asiyadiki xelqlerning qoshna Uyghur diyarigha, Uyghur diyaridiki xelqlerning qoshna ottura asiya rayonigha ammiwi köchüsh weqeliri köp qétim yüzbergen shuningdek bu rayonlardiki Uyghur, özbék, qazaq, qirghiz we bashqa xelqlerning teqdirliri bir-biri bilen zich birliship ketken idi.
20-Esirning birinchi yérimida rusiyede yüzbergen zor siyasiy, ijtima'iy -iqtisadiy özgirishler jeryanida Uyghur diyari bilen qoshna sowétlar kontrolluqidiki rayonlardin uda üch qétim Uyghur diyarigha ammiwi we chong kölemde köchüsh we qéchish dolquni yüzbergen bolup, bu köchüshke Uyghurlar, ruslar, qazaqlar, qirghizlar, özbékler, tatar we bashqa xelqlermu qatnashqan.
Qazaqistandiki tarixchi qehriman ghojamberdining éytishiche, birinchi qétimliq Uyghur diyarigha ammiwi köchüsh 1917-yilidiki öktebir özgirishidin kéyin, bolshéwikler bilen uninggha qarshi aqlarning öz'ara ichki urushi yüzbérish we ottura asiyada sowét hakimiyiti tiklinish hem mustehkemlinish jeryanida yüz bergen bolup, bu köchüshke Uyghur, rus, qazaq, qirghiz, özbék, tatar we bashqa xelqlerning wekilliri oxshash qatnashqan idi. Bu waqitta Uyghurlarning ammiwi köchüshige 1918-yili, may éyida qizil armiyening yettisu wadisida Uyghurlar üstidin qirghinchiliq élip bérishi, yeni “Atu paji'esi” seweb bolghan.
Uning éytishiche, shu qétimqi qirghinchiliqtin aman qalghan we uningdin qorqup ghuljigha qachqan Uyghurlarning sani heqqide éniq melumat yoq, emma öltürülgenlerning 25 ming etrapida ikenliki perez qilinidu. Sowét hökümiti 1920-yillarda Uyghur rehbiri abdulla rozibaqiyéf qatarliqlarni ghuljigha ewetip, Uyghurlarni qayturup kélishke heriket qilghan idi.
Emeliyette, qoshna ottura asiyadiki milletlerning Uyghur diyarigha ammiwi köchüshi 1916-yili, birinchi dunya urushi mezgilide, qazaq, qirghiz we bashqa xelqlerning char rusiyening zulumigha qarshi milliy azadliq qozghilingida bir qétim yüzbergen bolup, buningda asasliqi qirghizlar we qazaqlar asasiy salmaqni igiligen idi. Öktebir özgirishidin kéyinki köchüshler bolsa, köp milletlik tüs aldi.
1918-1921-Yilliri arisidiki rusiyediki ichki urush mezgilide bolshéwiklargha qarshi jeng qilghuchi aq gwardiyechiler dep atalghan qoshunlarning qizil armiyedin meghlup bolup, Uyghur diyarigha qéchip kélishi we ularning mesilisi muhim téma bolup, rus tarixchiliridin walériy barmin, yéléna nazémséwa, yéléna wérwékin qatarliqlar öz ilmiy eserliride shu qétim rus -kazak qoshunliridin général dutow, général andréy bakich, boris annénkow qoshunliri we bashqa chong-kichik tarmaqlardin texminen 50 mingghiche bolghan esker, ofitsér we ularning a'ile-tawabi'atliri hem musapirlar ili, chöchek we bashqa jaylargha qéchip kélip orunlashqanliqini qeyt qilidu. Qehriman ghojamberdining éytishiche, ruslarning bu qéchishi Uyghurlarning qéchishidin perqliq bolup, bu tamamen urush hem idé'ologiye sewebidin kélip chiqqan qéchish idi. Uning éytishiche, sowét hakimiyitini xalimay iligha kéliwalghanlar ichide Uyghurlar we bashqa hemme millet wekilliri bar idi.
Rusiye tarixchisi doktor nazémséwaning Uyghur diyaridiki rus köchmenliri heqqidiki maqaliside qeyt qilinishiche, sowét hökümiti 1922-yilidin kéyin, bu qachaqlarni, meyli char padishah üchün xizmet qilghan bolushidin qet'iynezer kechürüm qilidighanliqi we ularning wetinige qaytip kelse bolidighanliqini élan qilghanda, ilgiri-kéyin 17 mingdin artuq rus we bashqilar qaytip ketken.
Qazaqistandiki turan uniwérsitétining tarix proféssori, tarix penliri doktori ablet kamalofning éytishiche, yene bir chong köchüsh 1927-1929-yilliri arisida yüzbergen bolup, bu waqitta sowét ittipaqida élip bérilghan kopératsiyeleshtürüsh, bay-kulaqlargha zerbe bérish köp sandiki xelqning Uyghur diyarigha köchüp kélishini keltürüp chiqardi.
Uning éytishiche, 1931-1933-yilliri arisida qazaqistan we bashqa bezi rayonlarda yüzbergen acharchiliqta zor sanda ahale qirilip ketken. Bu heqte her xil sanliq melumatlar mewjut bolup, köpinche hallarda qazaq ahalisining 40% ke yéqin qismi acharchiliqtin qirilip ketken, yeni, texminen bir milyon 300 ming adem achliqtin ölgen dep qarilidu, emma yene beziler ölgenlerning ikki milyondin ashidighanliqinimu qeyt qilishidu. Ablet kamalofning éytishiche acharchiliq zerbisige hemme millet uchrighan, emma qazaqlarda éghirraq derijide bolghan.
Tetqiqatchi sarax kaméronning “Merkizi analiz tori” da élan qilghan maqaliside qazaqistan dölet arxipi asasida qeyt qilishiche, bu jeryanda bir milyon 100 mingdin artuq adem chet'elge qachqan bolup, ularning köpi qazaqlar idi hem köp sanda kishi qoshna Uyghur diyarigha ammiwi yosunda kélip makanlashqan. Ablet kamalofning éytishiche, bu sanning ichide Uyghurlarmu bar.
Tarixi menbelerge asaslan'ghanda sowét ittipaqining 1928-yilliridin bashlan'ghan baylargha zerbe bérish we kopératsiyeleshtürüsh herikiti intayin qattiq élip bérilghan bolup, buningda zor sandiki yer igiliri, baylar, tijaretchiler zerbe nishani qilinip, ular sibiriyege sürgün qilin'ghan, qamaqqa solan'ghan, hetta bir qisimliri basturulghan idi. Qehriman ghojamberdining éytishiche, sowét ittipaqining mezkur herikiti acharchiliq hemde nurghun qarshiliqlarni keltürüp chiqarghan bolup, hemme millet oxshash uning zerbisige uchrap, uningdin qutulush yolini izdigen bolup, Uyghur diyarigha yéqin jaydikiler Uyghur diyarigha qéchip kélip qutulush yolini tutqan. Uyghurlar téximu shundaq bolup, hetta ularning ichide bir qisim meshhur erbablarmu bar idi.
Uyghur diyarida sowét ittipaqining bay-pomishiklerge zerbe bérish we kopératsiyeleshtürüsh heriketliri jeryanida élip barghandek qattiq qol siyasiti tüpeylidin öz makanlirini tashlap ammiwi köchüsh we qéchish weqeliri 1954-1962-yilliri yüzberdi. Amérika Uyghurshunasi shon robértsning qeyt qilishiche, 1953-yilidin taki 1963-yilighiche bolghan ariliqta, Uyghur diyaridin texminen 200 mingdin artuq adem sowét ittipaqigha ketken.