Ürümchidiki en'gliye konsuli waltér graxamning ghulja seper xatirisi (2)
2018.02.22
En'gliyening 1943-yili qurulghan ürümchidiki konsulxanisining asasiy meqsiti ölkining shimalidiki ehwallarni közitishtin ibaret bolup, jenubi wilayetler qeshqerdiki konsulxanisining közitish da'irisige kirgen idi.
Birinchi qétim ürümchi konsulxanisigha bash konsulluq wezipisige olturghan tural 1944-yili yüz bergen ili inqilabi heqqide deslepki uchurlarni bergen bolsimu, lékin u uzun ötmey özini öltürüwalghan. En'gliye konsulining özini öltürüwélishi eyni waqitta gherb dunyasida nurghun söz -chöcheklerge seweb bolghan idi.
Turaldin kéyin konsul bolghan waltér graxam oxshashla ili inqilabigha nahayiti köngül bölgen bolup, britaniye diplomatliri bu inqilabning mahiyiti we meqsiti, bolupmu sowét ittipaqining oynighan rolini éniqlashqa ehmiyet bergen idi. Mezkur gherb diplomatliri ili bilen munasiwiti bar “Aq oruslar ” dep atalghan ili, tarbaghatay we bashqa jaylardiki rus ahalisi arqiliq bir qisim uchurlargha érishken.
Qazaqistandiki turan uniwérsitétining tarix oqutquchisi doktor ablet kamalofning éytishiche, waltér graxam üchün sowét tüzümige guman we öchmenlik bilen qaraydighan ruslar sowét terepning ili inqilabigha qanchilik derijide arilashqanliqi we yardem bergenlikini éniqlashta muhim menbe hésablan'ghan idi. Shunga u öz sepiride ghulja we tarbaghataydiki ruslar bilen köp uchriship sözleshken.
Graxam 1946-yili séntebir aylirida ghuljigha barghan bolup, bu del sherqiy türkistan hökümiti bilen xitay gomindang merkizi hökümiti otturisida bitim imzalinip, ölkilik birleshme hökümet qurulghan, bu hökümetke gomindang tereptin général jang jijong re'islikke, ili tereptin exmetjan qasimi mu'awin re'islikke teyinlinip, tinchliq weziyiti shekillen'gen, her ikkila terep tinchliqni emelge ashurushqa étibar bérip, ölkide yéngi tertipler ornitilishqa bashlighan chagh idi.
Bu ehwal graxamning azad üch wilayetke bérishigha imkaniyet yaratti. Graxam ghulja sepiride sowét ittipaqining rolini éniqlashqa köngül bölgendin sirt yene köpligen yuqiri derijilik erbablar bilenmu körüshti. U, ghuljining iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet ehwallirini közitip, uni gomindang hökümranliqidiki yette wilayet bilen sélishturush arqiliq, ilining turmush ehwali, bazarlardiki mal bahasi we bashqa tereplerning ürümchidikidin yaxshi ikenlikini, ili hökümitining qisqighine waqit ichide ewzel turmush shara'iti yaritalighanliqini körsetken.
Graxam köpinche tebi'et menzirisini teswirleshke köngül bölgen, kishilerning yürüsh-turushi we kiyinishlirigimu diqqet qilghan. U öz doklatida sowét tesirining ghuljida yenila mewjutluqini, hakimiyetning sowét ittipaqi terepke mayil kishilerning qolida ikenliki, hetta armiye ichide sowét ofitsérlirining yenila mewjut ikenlikini ilgiri sürgen bolup, bu uchurlarni uninggha shu yerdiki ruslar bergen.
Doktor ablet kamalofning bayan qilishiche؛ gherb diplomatlirini heyran qaldurghan nuqta ili qozghilangchilirining nahayiti téz ghelibe qilip, öz hakimiyitini tikligenliki shuningdek üch front boyiche hujumgha ötüp, qisqa waqit ichide üch wilayettiki muntizim gomindang armiyesini meghlup qilalighanliqi bolup, ular buningda choqum sowét ittipaqining yardimi bar dep qarighan bolsimu, lékin ishenchlik pakitqa érishelmigen.
Eyni waqitta sowét ittipaqi özining sherqiy türkistan jumhuriyitige bergen herbiy yardemlirini yoshurghan bolup, sowét terepning pa'aliyetliri mutleq mexpiy türde élip bérilghan. Sowét ittipaqidin kelgen eskerler we ofitsérlar özlirini haman yoshurghan idi. Sowét ittipaqi hökümiti gherb dunyasi aldida özlirining ili inqilabini qollighanliqini étirap qilmighan.
Türkiyening enqere shehiridiki hajitepe uniwérsitétining tarix oqutquchisi doktor erkin ekremning qarishiche, ene shu birleshme hökümet mezgilide ghuljigha barghan en'gliye we amérika konsullirining qarishiche, sowét ittipaqi 1945-yili 2-aydiki yalta kélishimi boyiche 1945-yili, 8-ayda xitay bilen dostluq shertnamisi imzalishi jeryanida qozghilangchilargha we xitay kompartiyesige yardem bermeslik wedisini bergenliki üchün, sherqiy türkistan jumhuriyitige, jümlidin milliy armiyening xitay armiyesige qarshi herbiy heriketlirige yardem bermesliki kérek idi. Sowét ittipaqi mezkur kélishimler boyiche, amérika we gherb döletlirining özlirining ili hökümiti we milliy armiyeni qollighan hem qollawatqanliqini bilip qélishini qet'iy xalimighanliqi üchün özlirining bu ishlirini nahayiti mexpiy tutqan.
Sowét ittipaqi terep özining 1944-1949-yilliridiki Uyghur qatarliq xelqlerning milliy azadliq herikitige körsetken yardemliri we tesirliri mesilisini sowét ittipaqi axirlashquche izchil mexpiy tutqan bolup, eyni waqitta we taki sowét ittipaqi yimirilgüche bolghan ariliqta gherb diplomatiyesi we tetqiqatchiliri gerche sowét ittipaqini bu inqilabqa arilashti dep bilsimu, emma éniq, resmiy yazma we maddiy pakitlargha ige bolalmighan idi. Peqet sowét ittipaqining Uyghur milliy azadliq inqilabigha zadi qandaq yosunda we qanchilik derijide arilashqanliqi sowét ittipaqi yimirilgendin kéyinla rus tarixchiliri teripidin ashkarilinishqa bashlap, aldi bilen rusiye tarixchisi walériy barminning tetqiqatlirida otturigha qoyuldi. Proféssor barmin bir qanche yillar moskwadiki rusiye döletlik arxiplirini éniqlash arqiliq moskwaning eyni waqitta bu inqilabta qandaq rol oynighanliqini ashkarilap, 1999-yili“ 1941-1949-Yillardiki sowét -xitay munasiwetliride shinjang”namliq kitabini élan qildi.
Yéqinqi yillarda bolsa, mezkur arxip matériyalliri téximu köp otturigha chiqirilghan bolup, amérikidiki wudrow wilson merkizimu 1945-1949-yilliri arisida sowét terepning sherqiy türkistan inqilabigha körsetken yardemlirige a'it mexpiy arxip höjjetlirini köplep élan qildi.
Mana bularning hemmisi eyni waqitta ghuljigha barghan en'gliye we amérika diplomatliri hem zhurnalistliri chüshenmekchi bolghan neq höjjetlerdin ibaret idi. En'gliye konsuli waltér graxam we amérika konsuli pakiston eyni waqitta sowét ittipaqining ili inqilabidiki tesiri heqqide muhim we éniq matériyallargha érishelmigen bolsimu, lékin ular toplighan matériyallar oxshashla 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq inqilabi we uninggha munasiwetlik xelq'ara munasiwetlerni chüshinishtiki muhim matériyallargha aylan'ghan.