Exmet igemberdi: men shahit bolghan Uyghur qismetliri (16) : milliy rohi ozuq yaratqan ziyaliylar

 Awstraliyede yashaydighan 86 yashliq péshqedem Uyghur ziyaliysi, sha'ir exmet igemberdi ependi özi shahit bolghan Uyghur qismetliri heqqidiki aghzaki tarixiy bayanlirining bu qétimliq qismida özining 1980-yillarda türmidin chiqqandin kéyin shahit bolghan Uyghur ziyaliyliri, yazghuchi-sha'irliri we medeniyet erbablirining yuqiri qizghinliq bilen ijadiyetke kirishkenlikini bayan qildi. Exmet igemberdi ularning Uyghur medeniyitide we milliy rohining küchiyishide rawajlinish basquchi yaratqanliqini tekitlidi.

 Exmet igemberdi 1979-yili 10 yilliq türme hayatini axirlashturup, jem'iyetke qaytip kélip, “Miras” zhurnilida tehrir bolup ishlidi we edebiy ijadiyetke kirishti.

Uning éytishiche, 1978-1979-yili xitay kompartiyesining medeniyet inqilabini qarilishi, eyiblishi bilen pütün xitay boyiche “Chong tekshürüp éniqlash” élip bérip uwal qilin'ghanlarni aqlash, xizmitini eslige keltürüsh, ziyaliylargha melum derijide erkinlik bérishke kirishkende bu siyaset Uyghur élige kéchikip kelgen bolsimu, lékin xéli köp ziyaliylar aqlinip ular xizmet orunlirigha qaytip kelgen.

 Exmet igemberdimu ene shu siyasetning netijiside erkinlikke érishkenidi.

Mana shu 1980-yillarda siyasetning bir'az “Yumshighan” peytliride Uyghur edebiyat-sen'itide, medeniyitide bir téz janlinish menzirisi shekillen'gen bolup, abdurehim ötkür, turghun almas, haji yaqup, ibrahim muti'y, mirsultan osmanof, imin tursun we bashqa nurghun kona ziyaliylar shuningdek memtili zunun, zordun sabir we bashqa yéngi dewr edibliri we tetqiqatchiliri nahayiti aktip yéziqchiliq qilish, tarixiy ilmiy eserlerni élan qilish we edebiy ijadiyetke aktip kirishishke bashlighanidi. Netijide, qisqa waqit ichide ajayip bir janlinish we güllinish menzirisi shekillendi. Lékin, xitay hökümiti haman öz nazaritini dawamlashturghanidi. Bu, ziyaliylar özliri érishken bu pursetni ching tutup, intayin yuqiri qizghinliq bilen ijadiyetke kirishkenidi.

Uning üstige 1980-yillarda mehmud kashigheri we yüsüp xas hajiplarning eserlirining Uyghur tilida chiqirilishi, ularning qebrilirining tépilip békitilishi, ibrahim muti'iy, abduréhim ötkür, abdushükür muhemmed imin, turghun almas, exmet ziya'iy, turdi samsaq we bashqa ziyaliylar, alimlar hem yazghuchilarning Uyghur tarixi we medeniyiti heqqidiki tetqiqat eserliri, tarixiy roman-powéstliri hemme bashqilar Uyghurlar arisida tarix qizghinliqini we öz millitidin pexirlinish rohini qozghatti. Bularning hemmisi Uyghur milliy idiyesi we éngining küchiyishide muhim asas sélish we ilgirilitish rolini oynidi.

Ene shu 1980-yillar emeliyette Uyghur milliy idiyesining qayta kücheygen we kéyinki 1990-2000-yillargha rohi ozuq we asas salghan dewri bolghanidi.