Uyghur milliy inqilab tarixidiki ölmes Uyghur rehbiri-exmetjan qasimi tewellutigha 110 yil

Washin'gtondin muxbirimiz ümidwar teyyarlidi
2024.04.11
Exmetjan-qasimi-ordin Exmetjan qasimi
Photo: RFA

2024-Yili, 4-ayning 14-küni Uyghur xelqining 20-esirde ötken milliy dahiysi, 1944-1949-yilliri arisida mewjut bolghan musteqil sherqiy türkistan jumhuriyitining we sherqiy türkistan milliy musteqilliq herikitining rehbiri exmetjan qasimi dunyagha kelgenlikining 110 yilliqidur. Bu kün munasiwiti bilen bu zatni xatirilesh, yad étish, u rehberlik qilghan musteqilliq we azadliq inqilabini eslesh hem shu dewr heqqide etrapliq, chongqur pikir yürgüzüsh nahayiti muhim dep qarilidu. Dunya Uyghur qurultiyi exmetjan qasimi tughulghanliqining 110 yilliqi munasiwiti bilen uni chongqur yad étip, uning küresh yoli hem iradisining buningdin kéyinki Uyghur milliy herikitide yenila yétekchilik ehmiyitige ige ikenlikini, exmetjan qasimining xelq qelbide héchqachan ölmeydighanliqini mu'eyyenleshtürdi. Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa exmetjan qasimini “Uyghur xelqining musteqilliq herikitide dahiyliq salahiyiti bilen tonulghan milliy rehber” dep atidi.

 Exmetjan qasimi 1944-yili 12-noyabir küni ghulja shehiride qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitide qedemmu-qedem ösüp, özining siyasiy talanti, qabiliyiti, mol bilimi we mustehkem küresh iradisi bilen xelqning étirap qilishigha we söyüshi hem qedirlishige érishken. Yeni, addiy bir jengchi süpitide qozghilanggha qatniship, arqidin “Azad sherqiy türkistan” géziti tehriri, sherqiy türkistan hökümiti mu'awin bash katipi, sherqiy türkistan jumhuriyiti herbiy ishlar naziri, hökümet ezasi derijilirige kötürülgen, 1946-yilidin kéyin sherqiy türkistan inqilabining rehbiri süpitide otturigha chiqip, azadliq kürishidiki bir simwolluq rehberge aylan'ghanidi.

Exmetjan qasimining eng yéqin sepdishi, 1944-yili, 12-noyabir küni qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining bash katipi, “Azadliq teshkilati” ning ezasi, sherqiy türkistan jumhuriyitide exmetjan qasimi bilen birlikte barliq hökümet ishlirining pirogrammilirini tüzgen abdure'up mexsum ibrahimi 2004-yili exmetjan qasimining kimlikige baha bérip mundaq dégen idi: “Exmetjan qasimi aq köngül, sap niyet, exlaq-peziletlik, birla körgen ademni özige tartiwalalaydighan, intayin bilimlik, siyasiyon, qeyser, bashqilar üchün ölüshke teyyar, bashqilar ölmisun, ornigha men öley deydighan adem idi. Men téxi exmetjandek musulmanni körmidim” dégenidi.

Exmetjan qasimining iqtidari we talanti sherqiy türkistan jumhuriyiti re'isi elixan töre we bashqa hökümet ezaliri teripidinmu yuqiri bahalan'ghan bolup, jumhuriyet re'isi elixan törining “Exmetjan arimizdiki bir göher” dégen sözliri eyni waqitta inqilab rehberliri we xelq arisida küchlük tesir qozghighanidi.

 Exmetjan qasimining siyasiy hayati, uning xelq we milliy azadliq inqilab sépidiki küreshchilerning qelbidiki orni nahayiti yüksek bolup, uning küresh hayati sherqiy türkistan milliy armiyesining polkowniki, exmetjan qasimining 5 yilliq yéqin sepdishi, ataqliq yazghuchi ziya semedining “ “Exmet ependi” namliq biyografiyelik romani arqiliq tepsiliy yorutulghan. Qazaqistanda yashaydighan Uyghur jama'et we medeniyet erbabi, sherqiy türkistan jumhuriyiti bash katipi abdure'up mexsum ibrahimining oghli aztékin ibrahimining qeyt qilishiche, exmetjan qasimining obrazi, idiyesi we küresh yoli ottura asiyadiki Uyghur we bashqa xelqler arisidimu chongqur iz qaldurghan. U, dadisidin we bashqa köpligen milliy azadliq inqilab qatnashquchilirining éghizidin ularning exmetjan qasimigha bolghan yüksek hörmiti we sadaqitini anglighan. Hazir qazaqistandiki yashlar, Uyghur jama'iti hemmisi exmetjan qasimini eng yüksek derijide hörmetleydu we esleydu.

 Exmetjan qasimi 1946-yili 7-aydin 1947-yili 8-ayghiche ürümchide xitay terep bilen sherqiy türkistan jumhuriyiti arisida tüzülgen bitim boyiche qurulghan birleshme hökümette mu'awin re'is bolup ishligende xitay gomindang herbiy siyasiy da'irilirige qarshi siyasiy küresh yolini tutqan bolup, u jang jijong bashliq xitay herbiy-siyasiy emeldarliri bilen yüzmuyüz, bash egmey küresh qilghanliqi üchün xitay emeldarliri uningsiz héchqandaq qedem basalmas ehwalgha chüshüp qalghanidi. Ene shu sewebtin 1947-yili 25-féwral küni ürümchide 10 ming xitay puqrasi we herbiy-saqchiliri kochigha chiqip “Yoqalsun exmetjan! ” , “Exmetjanni öltüreyli” dep sho'ar towlap namayish qilish weqesi yüz berdi. U, bu tehditlergimu pisent qilmay xitay emeldarlirini namayishni tinchitishqa mejbur qilghanidi.

Exmetjan qasimi qatarliqlar 1947-yili 8-ayda ghuljigha qaytip xitay gomindang da'irilirige qarshi urush halitini shekillendürüp, küreshni dawamlashturdi we sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghan üch wilayetning soda-iqtisadi, medeniyet-ma'arip ishlirining tereqqiyatini yuqiri kötürüp, xitay hökümranliqidiki rayonlardin yuqiri turmush shara'iti, yaxshi iqtisadiy hayat we ma'arip hem medeniyet jehettiki güllinish menzirisi yaratqanidi. Yaponiyediki Uyghur filologiye institutining mudiri, exmetjan qasimining döletchilik idiyesini tetqiq qilghan doktor muxterjan abduraxman ependining qarishiche, exmetjan qasimi sherqiy türkistanning iqtisadiy, siyasiy, medeniyet we bashqa jehetlerdin rawajlinishigha yétekchilik qilish arqiliq özining döletchilik idiyesi we pelsepiwi qarashlirini berpa qildi. U, bu jehette Uyghur tarixi en'enisini dawamlashturghuchidur.

Exmetjan qasimi ene shu ikkinchi dunya urushining aldi-keynidiki dunyawi munasiwetlerning qayta shekillinishi we özgirishi jeryanidiki munasiwetlerge qarap, Uyghur xelqining azadliq küresh usulini tallighan, Uyghur xelqining teqdiri üstide izden'güchi we yétekchilik qilghuchi rehber idi.

U, 1949-yili 8-ayda sowét ittipaqi bilen xitay kompartiyesining pütüshüshi astida sherqiy türkistan jumhuriyiti, jümlidin Uyghur xelqining siyasiy teqdiri eng axirqi hel qilghuch basquchqa kirgende, sherqiy türkistan jumhuriyiti berpa qilghan hör siyasiy hayatni, Uyghur we bashqa milletlerning qolgha keltürgen azadliq méwilirini saqlap qélish hem uni kapaletke ige qilish yolida axirqi tiniqighiche küresh qildi. Exmetjan qasimi, is'haqbék mununof qatarliq sherqiy türkistan jumhuriyitining rehbiri erbabliri sowét ittipaqi térritoriyeside sirliq ayropilan qazasida öltürüldi. Uyghur xelqi hazirghiche, exmetjan qasimi qatarliqlarni yad etmekte.

Exmetjan qasimi 1914-yil 4-ayning 14-küni ghuljida tughulghan bolup, 1920-yillarning otturilirida sowét ittipaqigha kétip, taghisining terbiyesi astida chong bolghan we sowét ittipaqi terkibidiki qazaqistanning yarkent, almuta, özbékistanning tashkent sheherliride we moskwada bashlan'ghuch, ottura, aliy mektep ma'arip terbiyesi alghan. U, 1942-yili ghuljigha qaytip kelgendin kéyin uzun ötmey xitay da'iriliri teripidin qolgha élinip 2 yil etrapida ürümchidiki türmide yatqan. 1944-Yili 10-ayda türmidin qoyup bérilgendin kéyin ghuljigha qaytip kélip 11-ayning 7-künidiki ghoja qozghilingigha qatniship, küresh hayatini bashlighanidi.

Tepsilatni awaz ulinishidin anglang.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.