Almutada “Exmetjan qasimi tallanma eserliri” yoruq kördi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2018.08.30
Exmetjan-Qasimi-Tallanghan-Eserler-Namliq-Kitab.jpg “Exmetjan qasimi tallanma eserliri” namliq kitabning muqawisi.
RFA/Oyghan

Yéqinda almutada 1944-1949-yilliri Uyghur élide élip bérilghan milliy-azadliq herikiti rehberlirining biri exmetjan qasimining tallanma eserliri yoruq kördi. Uni neshrge tonulghan yazghuchi, zhurnalist abduxaliq mehmudof teyyarlighan. Kitab 1950-yili “Shinjang xelq démokratiye ittipaqi” ning bash ijra'iy hey'iti teripidin neshr qilghan shu namliq kitab asasida yoruq kördi. U 12 basma tawaq hejim bilen 500 tirazhda chiqirildi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan abduxaliq mehmudof ependi bu heqte mundaq dédi: “Bu exmet ependining ish jeryani dawamida sözligen, metbu'atta élan qilghan 29 maqalisidin terkib tépiptu. Hemmisini oqup chiqtim. U kona yéziqta, kona imlada yézilghan iken. Özümning kitabini neshr qilishning ornigha mushuni chiqirishni maqul kördüm. Sewebi uningda shu sherqiy türkistan dewridiki her xil gep-sözler hayatimizda köp. Shulargha heqiqiy jawabni mushu kitabta tapqili bolidiken.”

Abduxaliq mehmudofning éytishiche, exmetjan qasimining téxi yoruq körmigen eserliri yenimu bolushi mumkin iken. Ene shularni tépip, toluqlap neshr qilishning muhimliqini tekitlep, yene mundaq dédi: “Kitabning söz béshida exmetjan qasimining eserlirini kélechekte neshr qilimiz dégen yerliri bar. Biraq uni xitayning neshr qilghanliqini men bilginim yoq. Bu kitabni birinchi qétim körüshüm. Her halda neshr qilindi. Buni peqet ene shu dewr tarixigha qiziqimen dégen ademler oquydu dep oylaymen. Her bir Uyghur kichikkine bolsimu millet üchün bir xizmitini qilsun deydighan sho'arlar bar. Buninggha men qoshulimen. Men mushu ishim bilen xelqimge kichikkine bir paydiliq ish bolup qalamdikin dep neshr qildim. Emdi bu xelqqe qandaq tesir körsitidu, uni kélechekte körimiz dep oylaymen.”

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependining pikriche, exmetjan qasimi eserlirining qayta neshr qilinishi chong yéngiliq iken. U 1992-yili meshhur yazghuchi tursun qahhari teripidin exmetjan qasimi eserliri neshr qilin'ghan bolsimu, emma bu ikki neshr otturisida perqlerning bar ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Sélishtursam, yéngi kitabtiki 29 maqale, nutuqlirining ichide peqet üchtin bir qismi burun chiqqan iken, üchtin ikkisi chiqmighan, yeni namelum sewebtin eng muhimliri chiqmighan. Mesilen, sherqiy türkistan jumhuriyiti, shu waqittiki azadliq herikitining meqsiti, bitim, shundaqla “Ittipaq” teshkilati oxshash köpligen siyasiy mesililer.”

Qehriman ghojamberdi exmetjan qasimining hayati we pa'aliyitidiki bezi mesililerge jawabni mezkur kitabtin tépishqa bolidighanliqini tekitlep, yene mundaq dédi: “Burun her türlük talash-tartishlar bolghan idi. Exmetjan qasimi musteqilchimu ya musteqilchi emesmu dégen'ge oxshash.” 

Qehriman ghojamberdining éytishiche, mezkur kitabta orun alghan bezi maqale we nutuqlar bügünki kündimu öz mahiyitini yoqatmighan iken. U mundaq dédi: “Bizning Uyghuristan-sherqiy türkistanda, elwette, bu maqalilerning hemmisi alliqachan yoq qilin'ghan. Chet elde buning esli nusxilirining bésilip chiqishi muhim ehmiyetke ige. Hazirqi milliy-azadliq heriket rehberliri, siyasiy pa'aliyetchiler özlirining kündilik nezeriyiwi bilimide 20-esirdiki ikki jumhuriyetning tarixida bolghan weqelerni obyéktip tetqiq qilip, xulase, sawaq chiqirip, heriket qilmisa, tekrar-tekrar shundaq xataliqlargha duch kélidu, aldinidu. Shunga biz özimizning tarixini, milliy-azadliq herikitini yaxshi bilishimiz kérek. Shu zamandimu milliy-azadliq küresh bolghan, hazirmu shu. Shuni éytish kérekki, exmetjan qasimi inqilab dégen sözni az qollinidu.”

Igilishimizche, exmetjan qasimining xatirisige béghishlan'ghan bashqimu shundaq kitablar ilgirimu neshr qilin'ghan. Mesilen, milliy armiye ofitséri, ataqliq yazghuchi mesümjan zulpiqarofning 2009-yili “Exmet ependi heqqide hékayetler” namliq kitabi, 2014-yili mexsut qasimining “Weten oghli” namliq höjjetlik tarixiy dastani yoruq kördi. Buningdin tashqiri yene 2014-yili almuta shehiride exmetjan qasimining 100 yilliqigha béghishlan'ghan chong yighin ötküzülgen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.