Untulup ketken untulmas shexsler: sherqiy türkistan jumhuriyiti diniy naziri abdumuta'ali xelpetning shanliq izliri

Muxbirimiz ümidwar
2020.07.16
Abdumutaali-xelpet-elixan-tore.jpg Sherqiy türkistan jumhuriyiti re'isi elixan töre we abdumuta'ali xelpet(solda). 1945-Yili, 11-aylar.
Photo: RFA

Re'is jumhurluqtin waz kéchip diniy nazirliqni tallash

1944-1949-Yillardiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi we Uyghur éli tarixida elixan töre bilen exmetjan qasimining ismi aldinqi orunda da'im tilgha élinish bilen bu mezgil tarixi yorutulghanda kishiler yene abdukérim abbasof, rehimjan sabirhaji, abdure'up mexsum ibrahimi, is'haqbék mununof, zunun téyipof, delilqan sugurbayéf we bashqa muhim shexslerni da'im köz aldigha keltüridu. Lékin eyni waqittiki ili diyarida eng nopuzluq, hetta ashu elixan töre, exmetjan qasimi we bashqa barliq ismi atalghan erbablar yüksek hörmet bilen salam béridighan péshqedem zat, sherqiy türkistan jumhuriyitining diniy ishlar naziri abdumuta'ali xelpetni anche ésige keltürmeydu. Bundaq bolushidiki seweblerning biri bu zatning namining 1949-yilidin kéyin bek köp tilgha élinipmu ketmigenlikidur.

Abdumuta'ali xelpet 20-esirning birinchi yérimida pütün ili wadisida yüksek abruygha ige diniy ilimge kamil erbab shuningdek meripetperwer, ilghar pikirlik tereqqiyperwer zat bolush süpiti bilen keng xelq ichide, bolupmu Uyghurlar hetta qazaqlar, tungganlar, özbék we tatarlar arisida hörmetke sazawer shexs idi. Undaqta 1944-yili noyabirda sherqiy inqilabi partlap, sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghanda bu inqilabtiki asasliq tayanch küch-Uyghurlar we inqilab qatnashquchiliri bolghan bashqa musulmanlar abdumuta'ali xelpetni jumhuriyet re'islikige saylimay, eksiche ili diyarida yashighanliqigha anche uzun waqit bolmighan, nami abdumuta'ali xelpettek keng tonulmighan elixan töre re'is boldi? sherqiy türkistan jumhuriyitige yerlik xelqlerdin, yeni Uyghurlardin birer kishi re'is bolush salahiyitige ige bolmidimu?dégendek so'allar mewjut idi. Heqiqeten, bu mesile, yeni jumhuriyetke kim re'is bolushi kérek dégen mesile eyni waqittimu otturigha chiqqanidi.

Qazaqistandiki turan uniwérsitétining tarix proféssori, köp yillardin buyan arxiplar boyiche 1944-1949-yillardiki sherqiy türkistan inqilabi tarixi mesililiri boyiche izdinip bezi eserlerni élan qilip kéliwatqan ablet kamalof yéqinda sherqiy türkistan jumhuriyitidiki diniy we medeniyet mesilirige a'it ilmiy maqalisi ( rus tilida)we “Uyghur awazi” gézitide élan qilghan abdumuta'ali xelpet heqqidiki maqaliside bu so'allar heqqide toxtaldi. Uning tarixiy shahitlardin éniqlishiche, heqiqeten, sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulush aldida jumhuriyetke kim re'is bolush we re'is jumhurluq namzati mesiliside so'allar we tallashlar otturigha chüshken bolup, birinchi bolup abdumuta'ali xelpet namzatliq ornida bolghan. Doktor ablet kamalofning éytishiche, eslide xelqning muta'ali xelpetning re'is bolushini qarshi élishi tebi'iy idi. Biraq, ish uning eksiche boldi? inqilabni mexpiy qollawatqan sowét ittipaqining ghuljadiki xadimliri, yeni sowét ittipaqi konsulxanisi inqilab partlash harpisida abdumuta'ali xelpet bilen körüshüp, qurulghusi hökümetke re'is bolushni tewsiye qilghan. Biraq abdumuta'ali xelpet bu teklipni ret qilghan. Sowét terep bilen bolghan bu söhbetni 1958-yili, qazaqistandiki ataqliq alim, filologiye penliri kandidat doktori sawut mollawudof ghuljani ziyaret qilip, muta'ali xelpet bilen bolghan bir qanche qétimliq uchrishishlirida muta'ali xelpet uninggha sözlep bergen.

Amérikadiki doktor qahar baratning qarishiche, abdumuta'ali kamal xelpet diniy we penni jehettiki yüksek bilimliri, ili diyaridiki uzun mezgildin buyan xelq ichide tikligen nopuzi we xelqning uninggha egishish küchi qatarliq her jehetlerdin jumhuriyet re'isi bolushqa muwapiq shexs idi. Shuningdek u sherqiy türkistan musteqilliq idiyeside ching turghan, barliq küchlerning hemmisi bilen ittipaqlishalaydighan shexs idi. Doktor qahar baharatning yeküniche, “Bügünki künde nami untulup kétiliwatqan muta'ali xelpettek büyük insanlarni eslesh nahayiti muhim” dur.

1944-Yili, 7-noyabir küni ghulja qozghilingi partlap 5 kündin kéyin, yeni1944-yili, 12-noyabir küni ghulja shehiridiki jengler téxi dawamlishiwatqanda sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti resmiy qurulghanliqi jakarlandi. “U qa qi” kulubida ötküzülgen bu murasimda elixan töre jumhuriyet re'isi, abdure'up mexsum ibrahimi hökümet bash katipi bolup saylandi we ularni öz ichige alghan 16 neper kishi hökümet ezasi süpitide élan qilindi. Shu künki hökümet hey'itining birinchi nöwetlik yighinida her qaysi nazaretlerni qurush ishlirigha mes'ul bolidighan kishilerning namliri békitilgen bolup, murasimgha qatnashqan abdumuta'ali xelpet sherqiy türkistan jumhuriyiti diniy ishlar naziri, yeni ministiri we hökümet ezasi dep élan qilin'ghanidi.

Doktor ablet kamalofning éniqlishiche, diniy nazirliq we hökümet ezasiliq orunlirini qobul körgen abdumuta'ali xelpet özige bérilgen re'is bolush teklipini ret qilishtiki tüp seweb süpitide yéshining chong bolup ketkenlikini körsetken shuningdek u elixan törini tewsiye qilghaniken. Heqiqeten, bu waqitta u 76 yashqa kirgenidi. Wehalenki u, beribir nazir we hökümet ezasi bolushni ret qilmighan. Abdumuta'ali xelpet shuningdin kéyin sherqiy türkistan xelqini azadliq kürishige, ghazawetke chaqirish, xelqni oyghitish, bolupmu milliy armiyining küreshliride zor xizmet körsetkenliki üchün uninggha eng aliy “Azadliq” ordéni bérilgen. Abdumuta'ali xelpet elixan töre, exmetjan qasimi bilen yéqin hemkarliqlarda ötken. Bolupmu 1947-1949-yilliri arisida exmetjan qasimining eng yéqin we hörmetlik tayanchisi we meslekdéshigha aylan'ghan.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti qurulup, her qaysi ministirliqlar tesis qilin'ghanda hökümetning bu her qaysi rehberlik orunlirining köp qismini “Azadliq teshkilati” ezaliri igiligen bolup, “Azadliq teshkilati” ning re'isi elixan töre hökümet re'islikige békitilgenidi. Seydulla seypullayéfning “Men shahit bolghan ishlar” mawzuluq eslimiside we bashqa shahitlarning eslimiliride bayan qilinishiche, elixan törining nami ghuljada 1944-yilining béshidin bashlap, meschitlerde sözligen nutuqliri arqiliq chiqishqa bashlighan bolup, u xelqni küreshke dewet qilghanidi. Uning üstige “Azadliq teshkilati” ili inqilabining rehberlik yadrosigha aylan'ghan bolup, ilidiki xitaygha qarshi mexpiy teshkiliy heriketlerning hemmisi bu teshkilatqa baghlinishliq idi.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti bash katipi abdure'up mexsum ibrahimining 16 yil ilgiri hayat waqtida sözlep bérishiche, özlirining “Azadliq teshkilati” ni qurushi we pa'aliyet élip bérishida sowét ittipaqi terep, yeni konsulxana mexpiy türde yardemde bolghan shuningdek ular sowét terepning bergen musteqilliqni qollash wediliri boyiche ularning pikir-tekliplirini anglighan, démek, hetta hökümet re'isini békitishtimu sowét terepning meslihet we tekliplirini ret qilmighan.

Yene bir nuqta shuki, sherqiy türkistan jumhuriyitining bashqa ministir derijilik rehberliridin abdure'up mexsum ibrahimi, abdukérim abbasof, rehimjan sabirhaji, muhemmedjan mexsum, salijan bay, zunun téyipof, qasimjan qembiri, muhidin exmet qatarliqlarmu “Azadliq teshkilati” ning yadroluq ezaliri idi. Elwette, ili diyaridiki Uyghurlar arisida abdumuta'ali xelpettin bashqa yene bir eng abruyluq zat-hakimbeg ghoja “Azadliq teshkilati” ning ezasi bolmisimu, u mu'awin re'islikke teyinlendi. Bu yerde uning xelq ichidiki abruyi muhim amil bolghanidi. Yene bezi ministirlarmu oxshashla bu teshkilattiki yadroluq ezalardin emes bolup, ular beribir özliridiki iqtidar we milletperwerlik rohi jehetlerdin yuqiri hoquqlargha qoyulghan.

Abdumuta'ali xelpet 1868-yili ilida tughulghan, deslep medrise hayatini ghuljada ötküzüp, 1882-yilidiki köch-köchte yettisu tewesidiki yarkentke ketken we bu yerdimu jedidchilik éqimigha mensup diniy zatlardin telim alghan. 19-Esirning axirida ghuljagha qaytip kelgen we 1911-yili ghulja shehiride öz xirajiti bilen “Ta'aliye mektipi” namliq mektepni qurghan. U ghuljada asasliq dawamliq mektep échish, diniy terbiye bérish, talip terbiyelesh ishliri bilen shughullan'ghan. 1930-Yillarda 2 yil hej sepiride bolghan we qaytip kelgendin kéyin ilining medeniy-ma'arip aqartish ishliridiki bashlamchilardin biri süpitide tonulghan. Abdumuta'ali xelpet xelq ichide “Xelpem hezret” dégen nam bilenmu meshhur idi. Undaqta abdumuta'ali xelpet sherqiy türkistan jumhuriyiti üchün qandaq xizmetlerni qildi? sherqiy türkistan jumhuriyitining islam dinidin bashqa dindikilernimu birleshtürüp, bu milletlerning sherqiy türkistan jumhuriyiti rehberliki astida yashishi üchün ewzel diniy we milliy barawerlik siyasiy yürgüzüshide qandaq rol oynidi? elixan töre qatarliq rehberlerning xelq ichide hörmetke sazawer bolup, xizmetlirini ünümlük élip bérishida abdumuta'ali xelpet qatarliq yerlik Uyghur we bashqa millet zatliri qandaq muhim rol oynidi? bu elwette anglarmenler we oqurmenler diqqet bérishke tégishlik yene bir témidur.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.