“Tarix we bügün” - 27 - noyabir

Mezkur köz qarash eyni waqittiki xitay gomindang hökümiti teripidin xelq'ara jem'iyetke tarqitilghan diplomatiyilik höjjetler we bildürüshlerde éniq körsitilgen bolup, jyang keyshi da'iriliri “Shinjang mesilisini hel qilishning achquchi sowét ittipaqi bilen bolghan diplomatiyilik munasiwette”, “Shinjang mesilisi diplomatiyilik mesile” dep teriplesh arqiliq, amérika, en'gliye qatarliq gherb memliketlirige sowét ittipaqining ili inqilabi arqiliq shinjangni öz tesir da'irisige kirgüziwélishqa urun'ghanliqidin shikayet qilghan. Kéyinki waqitlardiki bir qisim xitay we gherb tarixchilirimu özlirining ili inqilabi heqqidiki eserlirini yazghanda, sowét ittipaqining milliy inqilabni teshkilligenliki we yaki uninggha bashtin –axiri qol tiqqanliqini otturigha qoyushti . Lékin, milliy azadliq inqilab ishtirakchiliri bu köz qarashni ret qilip, inqilabni import qilghili bolmaydighanliqini körsitidu.

Emeliyette, Uyghur qatarliq xelqlerning shéng shisey we gomindang hökümitining kemsitish we basturush siyasitige qarshi azadliq hem qarshiliq körsitish heriketliri burunla bashlan'ghan bolup, 1937-yili abduniyaz beg bashchiliqidiki keng kölemlik qozghilang buning bir misalidur. Bundaq qarshiliq heriketliri 1940-1944-yillirida yene qaytidin bash kötürgen bolup, 1940-1943 - yilidiki altay xelqining qarshiliq qozghilangliridin bashqa yene ghulja, aqsu, chöchek, ürümchi we bashqa jaylarda her xil yer asti teshkilatlar qurulup, türlük qarshiliq idiyiliri we teshwiqatlirini tarqitish bilen shughullan'ghan.

Sabiq milliy armiye kapitani, merhum maxmut parmashéf ependi  2004 - yili öz eslimilirini bayan qilghanda 1943-yilining otturlirida ghulja shehirining her qaysi mehelliride bir qanche yer asti teshkilatlar qurulup, heriket qilghanliqini otturigha qoyghan idi. Uning éytishiche bu teshkilatlar azadliq teshkilatidin ilgiri meydan'gha kelgen. Emma, 1944-yili 4-aylarda qurulghan azadliq teshkilati inqilabta eng muhim yadroluq teshkilatqa aylan'ghan idi.

“Yash türkistan” zhurnili‏ sherqiy türkistan islam jumhuriyiti heqqide

1934-Yili, yawropa tarqitilidighan “Yash türkistan‏” zhurnili qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti we eyni waqittiki Uyghur élining weziyiti heqqide türlük uchur hem tehlil maqalilirini élan qilghan idi. Eyni waqitta bu jurnalda sherqiy türkistan jumhuriyitining aghdurulushidiki ichki-tashqi amillar we Uyghur -tunggan munasiwetliri hemde ma jongying qomandanliqidiki tunggan qoshunining sherqiy türkistan islam jumhuriyitini herbiy jehettin yoqitish herikitining sewebliri heqqide analizlar élan qilin'ghan. Bu analizlarda jumhuriyetning halak bolushidiki asasliq tashqi amilning sowét ittipaqi bilen ürümchi hökümitining qozghilangchi xelqler arisini buzush istratégiyisi ikenliki gewdilendürülgen. (Erkin tarim melumat béridu)

 Ziya semedining “Yillar siri‏” namliq esiri (1)

Ziya semedi Uyghur xelqining 20-esirning 30-yillirida élip barghan daghdughiliq azadliq küreshlirini eks ettürüshke tutush qilip, “Yillar siri” namliq töt tomluq romanining birinchi kitabini 1967-yili, ikkinchi kitabini 1971-yili neshr qilduridu. U yézishni dawamlashturup romanning üchinchi we tötinchi kitablirini 1989-yili qazaqistan “Yazghuchi” neshriyati teripidin neshr qildurushqa muweppeq boldi. Yazghuchi “Yillar siri” ning 1-we 2-kitablirida xoja niyaz hajim bashchiliqidiki qumul xelqining qozghilingi, bu qozghilang otlirining tézdin kéngiyip, Uyghur élining hemmila jaylirigha tutushup, jin shurén hökümitining aghdurulghanliqi bayan qilinidu.