8-Aprél milliy armiye küni: milliy armiyige 72 yil (2)

Uyghur diyarining 20-esirning birinchi yérimidiki keng kölemlik milliy azadliq herikitide hel qilghuch rol oynighan, zaman Uyghur diyari tarixidiki yerlik milletlerdin tüzülgen zamaniwi muntizim qoshun - milliy armiyining bésip ötken besh yilliq tarixi musapisi hazirghiche Uyghur, qazaq we bashqa milletler teripidin yad étilmekte.

Melumki, 1944-yili,7-noyabir küni partlighan ghulja qozghilingining deslepki ghelibisi netijiside 12-noyabir küni qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümiti 1945-yili, 8-aprél küni özining muntizim milliy armiyesini qurup, ilgiriki partizanliq urush halitige xatime bérip, gomindang armiyisige qarshi muntizim urush basquchigha kirdi.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümiti 1945-yili, 8-aprél küni ghulja shehiridiki wang qadir béghida murasim ötküzüp, milliy armiyining qurulghanliqini resmiy jakarlidi we her qaysi polklargha bayraq tapshurdi, arqidin her qaysi qisimlar herbiy parattin ötti.

Milliy armiye tarixigha a'it yézilghan eserler we bir qisim tarixi shahitlarning qeyt qilishiche, milliy armiyining herbiy formisi, herbiy intizamliri we herbiy tüzülmisi sowét ittipaqi armiyisining herbiy formisi we herbiy nizamlirini modél qilghan bolup, herbiy formilarning renggi mash reng bolush békitilgen. Esker we ofitsérlar birdek pagon taqighan bolup, pagondiki baldaq we yultuzning sani boyiche, ofitsérlarning derijisi ayrilghan. Herbiy unwanlarning hemmisi rusche atalghan bolup, milliy armiye qurulghanda deslepki qedemde bash qomandani iwan polénow, is'haqbék munonof we mazharowqa général mayorluq unwani bérildi we xéli köp sanda kishige, asasliqi brigada, polk, we batalyon komandirlirigha polkownik, podpolkownik we mayor unwanliri bérildi. Sabiq milliy armiye qomandanliq shtabi siyasiy bölüm bashliqi toxti ibrayimning “Milliy armiyining shanliq musapisi” namliq kitabidiki uchurlardin qarighanda, milliy armiyining qoshun türliri we herbiy atalghular ruschini asasiy qilghan xelq'araliq herbiy atalghu bolup, qoshun türliri, piyade, atliq, topchi qoshun'gha ayrilghan, yuqiri, ottura we töwen derijilik komandirlar "“Général létinant”, “Général mayor”, “Polkownik”, “Podpolkownik”, “Mayor”, “Kapitan”, “Proporshik”, “Poruchik”, “Pod poruchik” dep atalghan. Bu yil, 2-ayda bishkekte wapat bolghan sabiq milliy armiye mayori, milliy armiye bash qomandanliq shtabi herbiy qurulush bölümi bashliqi xemit kenjibayéf hayat waqtida sözlep bérishiche, milliy armiyining mundaq sowét qizil armiyisi modélini qobul qilishi we uning bashqa herbiy qomandanliq ishlirida taki 1946-yilining otturilirighiche sowét ittipaqi terepning tesir körsetkenlikide idi.Uning éytishiche, hetta bash qomandanliq shtabidimu sowét ittipaqidin kelgen meslihetchiler ishligen.

Amérikidiki Uyghur tarixi tetqiqatchisi doktor qahar baratning éytishiche, milliy armiye eyni waqitta toluq muntizimlashqan, jenggiwarliqi yuqiri armiye bolup, mundaq muntizimlishishta sowét ittipaqi herbiy mutexessislirining yardemlirimu muhim rol oynidi.

Türkiyediki hajiteppe uniwérsitétining tarixi oqutquchisi, doktor erkin ekremning qarishiche, sowét ittipaqi eyni waqitta özining xitaygha qaratqan istratégiyilik meqsetliri üchün milliy azadliq inqilabini qollidi we hetta herbiy-siyasiy, jehetlerdin yardem körsetken idi. Uning qarishiche, jumhuriyet re'isi elixan törimu inqilabning ghelibisini qolgha keltürüshte sowét ittipaqigha tayanmay mumkin emeslikini chüshen'gen idi. Shunga her ikkila terep bir-biridin paydilandim.

Toxti ibrayim, zahir sawdanof we bashqa sabiq milliy armiye ofitsérlirining esli kitabliri we xitayda neshr qilin'ghan hökümet tarixi matériyallirida qeyt qilinishiche, milliy armiye deslepte qurulghanda, yette atliq we piyade polk, töt musteqil batalyon we bir shibe éskadronidin ibaret idi.

Milliy armiye qurulghanda uning deslepki sani heqqide her xil uchurlar mewjut bolup, sabiq milliy armiye komandirliridin zahir sawdanof, toxti ibrayim we bashqilarning eslimiliride emili armiyining deslepki sani texminen 15 ming adem bolghanliqi qeyt qilinidu. Lékin, sowét ittipaqining ghuljigha yeni, sherqiy türkistan jumhuriyitige meslihetchilikke ewetken wekili général mayor wladimir stépanowich égnarowning 1945-yili, 5-iyul küni sowét ichki ishlar komissari bériyagha yollighan doklatida körsitilishiche, bu waqitta milliy armiyining jem'iy adem sani 11 ming 800 ge yetken. Ariliqta qisqighina ikki aygha yetmigen waqit ichide milliy armiye yene köpeygen bolup, bériyaning 1945-yili, 5-séntebir küni stalin'gha yollighan milliy azadliq inqilab we milliy armiyining shu yili 28-awghustqiche bolghan ariliqtiki ehwaligha a'it melumatida bu waqittiki qoshunlarning adem sanining 17 mingdin ashqanliqini melum qilghan.

Emma, Uyghur menbeliride milliy armiyining adem sanining eng köpeygende 30 mingdin 40 minggha yetkenliki qeyt qilin'ghan bolup, milliy armiyining adem sani her tarbaghatay, altay wilayetlirining toluq, aqsu we qeshqerning bir qisim jaylirini azad qilinish jeryanida taki 1946-yilining otturilirighiche üzlüksiz köpiyip mangghandin kéyin, axirida “Tinchliq bitimi” boyiche qisqartilghan idi.

Milliy armiyede asasi terkibni Uyghur we qazaqlar teshkil qilghan bolup, merhum kapitan mesimjan zulpiqarofning éytishiche, hetta herbiy komandilar kéyin Uyghurche bérilgen.

Doktor qahar baratning qarishiche, milliy armiyige barliq milletler aktip qatnashqan bolup, ular eyni waqitta shéng shiseyning zulumidin narazi bolghanliqi üchün inqilabni we milliy armiyini aktip qollighan idi. Bolupmu qazaqlarmu alahide hesse qoshqan idi. Her millet perzentlirining ortaq küresh qilishi emeliyette milliy armiyining qudretlik bolushidiki muhim amildur.

Milliy armiye 1945-yili, 7-aydin bashlap, shimali, ottura we jenubi yönilishlerde herbiy heriket bashlighan bolup, shimali we ottura yönilishtiki jengler mezkur qoshunning heywitini téximu ashurghan idi. Dawamini kéler qétimda anglaysiler.