Milliy armiyening urush toxtitishi we tinchliq söhbitining xelq'ara arqa körünüshi

1944-, 1949-yilliri Uyghur diyarida élip bérilghan milliy azadliq herikiti we sowét ittipaqining Uyghurlargha, jümlidin Uyghur diyarigha qaratqan siyasitige a'it bir qisim sowét mexpiy arxipliri arqimu-arqidin élan qilinishqa bashlidi. Bularning bir qismi amérikidiki wodrow wilson merkizining soghuq munasiwetler urushi dewri tarixigha a'it arxip höjjetliri qataridin orun alghan bolup, ene shu sowét arxipliri arisida 1945-yili 9-ayda milliy armiye shixo we jingni azad qilip ürümchige qarap ilgirilewatqanda milliy armiyening urush toxtitip, tinchliq söhbitining meydan'gha kélishi bilen munasiwetlik höjjetlermu bar.

Amérikidiki wodrow wilson merkizi toplighan sowét ittipaqining 1934-1949-yilliridiki Uyghur diyarigha a'it arxip höjjetliri qatarigha sowét ittipaqi ichki ishlar xelq komissari lawrénti bériyaning 1945-yili 9-ayning 5-küni siyasiy byuro ezaliri stalin, molotof we malénkof qatarliqlargha yollighan 1945-yili, 28-awghustqiche bolghan Uyghur élidiki herbiy weziyet heqqidiki doklati orun alghan. Bu doklatta bériya milliy armiyening herbiy ghelibilirini bayan qilghandin kéyin, axiri siyasiy byurodin buningdin kéyinki weziyetni qandaq bir terep qilish heqqide yolyoruq soraydu. Bériya doklatida 1945-yili 28-awghustqiche bolghan ariliqta elixan töre bashchiliqidiki sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining ottura yönilishte jingdin bashqa pütün ili wilayitini, shimalda tarbaghatay wilayitini we altayni asasiy jehettin gomindang küchliridin tazilighanliqini melum qilghan. Bériya gomindang hökümitining tézlikte ichkiri xitaydiki ma bufangning 12 ming kishilik déwiziyelirini yötkeshke bashlighanliqini shuningdek jang keyshining ichkiri xitaydiki yaxshi herbiy telim terbiye körgen qoshunlarni yötkesh we 200 ayropilan ajritishni qarar qilghanliqini, bu qoshunlarning asasliq ürümchi, jing shixo hem qarasheher nuqtilirigha orunlashturulmaqchi bolghanliqini bayan qilghan. Arqidin sowét ittipaqi kompartiyesi merkizi komitéti 1945-yili, 15-séntebir küni “Shinjang weziyiti heqqide” mawzuluq bir parche mexpiy qararni testiqlighan bolup, bu qarar 1945-yili, 9-ayda jing we shixoni azad qilip, ürümchige qarap ilgirilewatqan milliy armiyening manas deryasi boyida toxtap qélishining siri bilen munasiwetlik idi. Mana bu waqitta milliy armiye manas deryasi boyida toxtitip qoyulghan. Buningdiki tüp sir eyni waqittiki xelq'ara munasiwet bilen, jümlidin yaponlarning teslim bolushi bilen baghlinishliq idi.

Türkiyediki hajiteppe uniwérsitétining tarix oqutquchisi doktor erkin ekremning qarishiche, bu waqitta, yeni 1945-yili, 8-ayning 14-küni sowét ittipaqi bilen xitay arisida “Dostluq we ittipaqdashliq shertnamisi” imzalan'ghan bolup, sowét ittipaqi bu shertnamige emel qilish üchün milliy inqilabni toxtitish kérek idi.

Mezkur shertnamidin bashqa yene qoshumche höjjet imzalan'ghan bolup, buningda sowét ittipaqining mongghuliyening mewjut halitini saqlap qélish, manjuriyediki port artur (lushun), dayrin ( dalyen) portlirini öz ichige alghan yiraq sherqtiki bir qatar menpe'etlirini kapaletke ige qilish, emma buning üchün sowét ittipaqi kommunistlargha yardem bermeslik, Uyghur diyaridiki qozghilangchilarni qollimasliq qatarliq shertlerge maqul bolghan idi.
Sowét kompartiyesining 15-séntebirdiki mexpiy höjjitide: “Sowét ittipaqi terep xitay bilen imzalighan dostluq we ittipaqdashliq shertnamisi hem shinjang heqqidiki bashqa bir qatar kélishimler we almashturulghan notilargha asasen shinjangdiki qozghilangchilar bilen xitay merkizi hökümiti arisida wasitichi bolushni zimmisige alidu” dep éytilghan.

Buning üchün sowét ittipaqining xitaydiki elchisi pétrofning sowét ittipaqining ikki terep arisidiki söhbette wasitichi bolushqa razi bolghanliq bayanatini xitay mu'awin bash ministiri gen neygüen'ge tapshurushi orunlashturulghan. Merkizi komitét, pétrof xitay terepke tapshuridighan mezkur bayanatning tékistini teyyarlap bergen.

Tarixiy shahitlarning xatiriliridin melum bolushiche, mana shuningdin kéyin, sowét terep özi yardem bériwatqan milliy armiyeni herbiy heriketni hemme septe toxtitishqa buyrughan hemde elixan töre qatarliq jumhuriyet rehberlirini gomindang terep bilen söhbet ötküzüshke qistighan. Bu qarardin bir ay kéyin, 1945-yili, 10-ayning 15-, 17-künliri ürümchide ikki terep söhbiti bashlan'ghan.

Sowét arxipliridin ashkarilinishiche, bu jeryanda yene sowét we xitay terep arisida bir qatar uchrishishlar élip bérilghan bolup, 9-ayning 7-küni sowét bash elchisi pétrof bilen xitay terep wekili jang jinggo arisida mexsus “Shinjang mesilisi” heqqide söhbet bolup, jang jinggo, sowét ayropilanlirining 5-séntebir küni shixo urush meydanida gomindang qoshunigha bomba tashlighanliqini tilgha alghan. Arqidin 14-séntebir küni xitay terep sowét ittipaqigha bu mesilide ultumatom tapshurup, naraziliq bildürgen.

Doktor erkin ekremning qarishiche, deslepki waqitlarda milliy armiye jengchi -ofitsérliri özlirining hujumlirini néme üchün toxtatqanliqi we néme sewebtin jeng meydanidin arqigha chékin'genlikining tüp seweb-amillirini chüshinelmey, qattiq narazi bolghan idi.

Mesilen, 1945-yili 8-, 10-aylarda mirzigul nasirof we sopaxun sowuroflar bashchiliqida aqsu jeng meydanlirida bolghan, mirzigul nasirop komandirliqidiki ayrim atliq diwiziyon jengchisi nurmuhemmet sadiqofning éytishiche, jengchiler peqet kéyinrekla özlirining aqsudin chékinishining seweblirini hem bitim bolghanliqini chüshen'gen.

Sowét ittipaqining milliy inqilabqa yardem bérishi we axirida toxtitishi pütünley uning tashqi siyasiti, bolupmu xelq'ara munasiwetlerning özgirish jeryanliri bilen munasiwetlik idi.

Sowét ittipaqi hökümitining 1945-yili, 9-ayda milliy inqilabchilargha béridighan yardemni toxtitish we uni gomindang terep bilen söhbetke dewet qilish pilani eslide, ikkinchi jahan urushining toxtishi bilen munasiwetlik bolup, yalta kélishimining rohi boyiche sowét ittipaqi bilen -xitay arisida dostluq kélishimi tüzülgenliki üchün sowét terep ili inqilabchilirigha yardem bérishni toxtitishi kérek idi. Qazaqistandiki Uyghur tarixchisi qehriman ghojamberdining qarishiche, 1945-yili 9-ayning otturilirida milliy armiye qisimlirining omumyüzlük urush toxtitishni ishqa ashurushta ghuljadiki sowét ittipaqining herbiy wekilliri biwasite rol oynighan. Elixan töre we bashqa rehberler hem milliy armiyening Uyghur, qazaq we bashqa yerlik milletlerdin kélip chiqqan komandirliri herbiy -siyasiy yardem bériwatqan sowét terepning urush toxtitish telipini qobul qilmay mumkin emes idi. Milliy armiye muntizim qoshun bolghanliqi üchün buyruqqa boysunatti. Aldinqi septikiler ghuljidin buyruq kütken bolsimu, emma undaq buyruq kelmigen. Netijide, elixan töre qatarliq rehberler stalin hökümitining qattiq telipi astida gomindang bilen tinchliq söhbiti ötküzüsh yoligha mangghan. Eslide milliy inqilabchilar meghlup boluwatqan gomindang hökümiti bilen söhbet ötküzüshni héchqachan xalighan emes. Bu peqet stalinning xahishi bilen bolghan idi.