"Oghuzname" dastani üstididiki tetqiqatlar chongqurlashmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz idiqut teyyarlidi
2015-06-28

"Oghuzname" dastani Uyghur edebiyatınıng eng muhim eserliridin biri bolupla qalmay, omumiy türk edebiyatiningmu yirik we qimmetlik eserliridin biridur. Shunga bu dastan üstidiki tetqiqatlar xéli burunla bashlighan.

Radlof, riza nur, bang, reshit raxmeti arat qatarliq alimlar bu dastanning transkripsiyisini we terjimisini neshir qildurghan. 1933 - Yili qeshqerde chiqirilghan "Sherqiy türkistan hayati" namliq gézittiki oghuz qaghanning qehrimanliqi, dunyani petix qilip jahan sorighanliqi heqqidiki maqalilargha qarighanda, bu dastan Uyghurlar arisidimu melum idi. Bügünge qeder bu dastan üstide til, edebiyat, tarix we folklor qatarliq jehetlerdin nurghun tetqiqat élip bérilghan bolsimu, lékin dastanning tili, qachan we qeyerde yézilghanliqi heqqide éniq bir pikir éniq otturigha qoyulmighan idi. Yéqinda bu meslilerni hel qilish üchün tilshunaslar oghuzname dastanini qaytidin oqushqa bashlidi. Bu tilshunaslarning biri türkiye osmangazi uniwérsitétining oqutquchisi Uyghurshunas dotsént doktor ferruh aghja ependidur. Ferruh aghja ependi oghuzname dastanining burunqi oqulushi, transkripsiyisi we terjimiside saqlan'ghan meslilerni bir terep qilish üchün bir qanche yildin buyan bu dastanning tékisti üstide tetqiqat élip bériwatqan idi. Biz bu munasiwet bilen ferruh aghja ependi bilen sohbet ötküzduq.

Rfa: hörmetlik ferruh aghja ependim, oghuzname dastani tekstide körülüwatqan mesililer némilerdin ibaret? néme sewebtin bu dastanni qaytidin oqush ihtiyaji tughuldi?

Ferruh aghja: reshit raxmeti arat we w. Bang "oghuz kaghan dastani" dep atalghan Uyghur yéziqidiki tekstni neshir qilghan 1932 - yilidin bügünge qeder xéli uzun zaman ötüp ketti. Bu jeryanda türkologiye tetqiqatimu köp ilgirilidi. Shuning üchün dastanning tékistini yéngidin oqush éhtiyaj tughuldi. Uning üstige arat we bang tékisitni transkripsiye qilghanda esli sheklige sadiq qalmigha we nurghun sözni özlirining nuqtinezirige asasen özgertken. Mesilen, tékistte nurghun misali mewjut bolghan yardemchi sozuq tawush "a" arat we bang teripidin "ı" dep qarilip mushu boyiche yézilghan. Halbuki tekstni özige has alahidilikke ige qilghan nersilerning biri yardemchi sozuq tawushning manxe'ist tékistliridikige oxshash tertiplik bir shekilde "a" herpi bilen isharetlen'gen. Bashqa bir tereptin, bezi üzük tawushlarning bekitilishide mesililer bar. Mesilen sözning axiridiki üzük tawushlarni "g" oqush kérekmu yaki "k" oqush kérekmu, bu éniq emes. Bu müjimellikni tékst yézilghan muhitni toghra chüshinish arqiliq béketkili bolidu. Bezi sözlerning xata oqulghanliqini bayqighili bolidu. Tékst türkiye türkchisige terjime qilin'ghandimu bezi mesililer körülgen. Shuning üchün bu kemchiliklerni tüzitish meqsitide tekstni qaytidin oqush türkologiye tetqiqati üchün paydiliq bolidu dep oylaymen.

Rfa: hörmetlik ferruh aghja ependim, oghuzname dastanining til alahidiliki we qaysi türk qowmige mensup ikenliki heqqide biraz melumat bergen bolsingiz?

Ferruh aghja: tekstning til alahidilikliri jehettin qedimqi türkche dewrige a'it emesliki éniq. Shunga köktürkler, manixe'ist we budist Uyghurlar we qaraxanilar dewride yézilghan bolushi mumkin emes. Til alahdilikliri noqtisidin chaghatay türkchisi bilen bezi ortaq terepliri bolsimu, buni chaghatay sahasida yézilghan depmu éniq éytalmaymiz. Meyli fonétikiliq we morfologiyilik alahidilikliri jehettin bolsun, meyli lughet terkibi jehettin bolsun, tekst üchün eng uyghun sahe xarezm sahesidur. Lékin xarezm edebiy tili bilen yézilghan dep qarighilimu bolmaydu. Bu ehwalda tékistni hem yéziq terzi hem til alahidilikliri nuqtisidin xarezm sahesida yézilghan؛ emma yerlik bir shiwige xas alahidilikke ige dep éytish mumkin. Bu yerlik shiwining qaysi shiwe ikenlikini hazir men qolgha keltürgen melumatlargha tayinip otturigha qoyush tes. Bu yerde tékstning oghuz we qipchaq tilining alahidiliklirige ige emeslikinimu éytip ötüshüm kérek.

Rfa: bu ehwalda, oghuzname dastani qachan we qeyerde yézilghan dep qaraysiz?

Ferruh aghja: Uyghur yéziqidiki oghuz qaghan dastanining 14 - 15 - esirde yézilghanliqini éytish mumkin. Uningdin burun yézilghan bolush éhtimali töwen. Dastan yézilghan jughrapiye bolsa, ibni mühenna lughiti yézilghan jughrapiye bilen oxshash bolushi mumkin. Bu yerning xarezm sahesi bolushi éhtimali chong. Téxi éniq bir netijige érishmidim. Lekin chaghatay edebiy tili shekillinishtin burun yézilghan bolushi kérek dep oylaymen.

Hörmetlik anglighuchilar, oghuzname dastanining besh waryanti bolup, bularning ichide Uyghur yéziqidiki oghuzname tili, mezmuni, dini étiqat we folklorluq amillar jehettin eng qedimqi, eng original we eng qimmetlik wariyant dep qarilip kelmekte idi. Uygur tilshunasliri oghuzname dastanining 10 - esirde turpanda yézilghanliqini we tilining qedimqi Uyghurche ikenlikini ilgiri sürüwatqan bolsimu, türkiyede oghuzname dastanining tili, qachan we qeyerde yézilghanliqi mesilisi helihem munazire qiliniwatqan bir téma. Ferruh aghja ependim bergen melumatlargha qarighanda, bu mesililerni hel qilish üchün oghuzname dastani üstidiki tetqiqatlarni yenimu chongqurlashturushqa toghra kélidu.