Сәйпидин әзизниң оқурмәнләргә йәтмигән “өмүр дастани” ниң 3-томидики учурлар (5)

Сталин: мән сизни билимән

Уйғур дияри мав зедоңниң 1949-йили, 12-айдин 2-айғичә давамлашқан икки айлиқ москва зияритидә совет иттипақиниң мәнпәәтлири вә тәсир күчи толуқ капаләткә игә қилинған районға айлинип, икки тәрәп шәртнамә вә келишимлиридин орун алди. Мав зедоң сталинниң шинҗаң, йәни уйғур дияри биләнму айрим келишим түзүш тәлипигә бинаән, сәйпидин әзиз башчилиқидики бир шинҗаң вәкилләр өмикини тәшкилләп, москваға елип кәлгәниди. Сәйпидин әзиз башчилиқидики өмәк айропилан билән үрүмчидин алмутаға, арқидин алмутадин москваға йетип кәлгән болуп, сәйпидин әзиз өзиниң “өмүр дастани” ниң 3-томида қәйт қилишичә, совет иттипақи ташқи ишлар министири андрей вишинский у москваға келиши мунасивити билән өзини күтүвелиш зияпити бәргән. Бу вақитта хитай баш министири җу енләйму совет иттипақи билән шәртнамә түзүшкә қатнишидиған вәкилләрни башлап, москваға йетип келип, мав зедоң билән бирләшкәниди.

Сәйпидин әзизниң әслимисидә баян қилинишичә, униң вәзиписи совет иттипақи билән җуңго арисида шинҗаңда бирләшмә рәңлик метал ширкити вә бирләшмә нефит ширкити қуруш келишими түзүш мәсилисини музакирә қилиш вә ахирида келишим һасил қилиштин ибарәт болуп, совет иттипақи тәрәптин муавин ташқи ишлар министири андрей громико билән хитай тәрәптин сәйпидин әзиз, дең личүн вә ву шучүән шинҗаң вәкилләр өмики сүпитидә сөһбәт өткүзгән. Сәйпидин әзизниң қәйт қилишичә, сөһбәт башлиништин илгири мав зедоң сәйпидин әзизни қобул қилип, совет тәрәпниң келишим лайиһәсини 40 йил дейиши мумкинлики, униң мумкин қәдәр совет тәрәпкә мөһләтни 25 йил яки 30 йил дәп оттуриға қоюшини ейтқан.

Нәтиҗидә, 2-айниң оттурилирида икки тәрәп арисида сөһбәт башланғанда сәйпидин әзиз актиплиқ билән сөз қилип, өзлириниң совет иттипақи тәрәпниң 1949-йили, гоминдаң тәрәпкә қойған бирләшмә нефит вә метал кан ширкити қуруш лайиһәсигә қошулмайдиғанлиқи, шуниңдәк совет тәрәпниң 40 йиллиқ мөһлитигиму қошулмай, мөһләт вақтини 15 йилдин 20 йилғичә қилиш тәклипини оттуриға қойиду,

Сәйпидин езиниң әслишичә, бу пикирләр оттуриға қоюлғандин кейин громико башлиқ совет тәрәп вәкиллири дәрһал сөһбәтни тохтитип чиқип кетиду. Бу әһвал хитай тәрәпни җиддийләштүргән болуп, җу енләй әһвалдин хәвәр тепип, совет тәрәпниң җавабини күтүшни вә давамлиқ сөһбәтлишиш пикрини билдүриду. Қизиқ нуқта шуки, мав зедоң сәйпидин әзизгә келишим мөһлитини 20-25 йил болса дәп тәләп қилишни ейтқан болсиму, әмма сәйпидин әзиз совет тәрәпкә бун техиму азлитип, 15-20 йил дәп оттуриға қойған. Бу, совет тәрәп қәтий қобул қилалмайдиған тәләп иди. Бәлки шуниңдин болса керәк бу сөһбәт тохтап қалиду. Бирақ бу йәнә, совет иттипақи тәрәп оттуриға қойған икки дөләт арисидики “совет-хитай достлуқ, иттипақдашлиқ вә өзара ярдәм бериш шәртнамиси” ниң лайиһиси хитай тәрәптин қобул қилинип рәсмий имзалинидиған вақитқа тоғра кәлгәниди.

Шуниң билән 1950-йили, 1-айниң ахирлиридин башлап музакирә қилинған мәзкур шәртнамигә имза қоюш мурасими 1950-йили 2-айниң 14-күни кәчтә кремил сарийида өткүзүлди.

2-Айниң 14-күнидики мурасимға хитай тәрәптин мав зедоң, җун енләй, ли фучүн, сәйпидин әзиз қатарлиқлар қатнашқан болуп, совет иттипақи тәрәптин сталин, молотоф, берия, каганович қатарлиқ сиясий биюрониң һәммә рәһбәрлири қатнашқан. Сәйпидин әзиз нәқ мәйданни тәсвирләп, өзиниң залға кирип кәлгән аддий қияпәттики сталинни тонумай қалғанлиқини, бирақ өзиниң хитай әлчисидин сорап, униң сталин икәнликини билгән вақитта сталинниң аллиқачан өзиниң алдиға келип болғанлиқини, бу вақитта совет иттипақи ташқи ишлар министири андрей вишинскийниң өзини сталинға: “бу киши йолдаш сәйпидин әзизоф болиду” дәп тонуштурғанлиқини баян қилиду. Сәйпидин әзиз сталинниң өзигә нисбәтән қандақ позитсийәдә болғанлиқини тәсвирләп: “сталин мениң қолумни қаттиқ сиқип көрүшти-дә бешимдин айиғимғичә бир қарап қойди, андин кейин: ‛қарши алимиз, силәрни қарши алимиз, мән сизни билимән‚ деди, мән бираз һодуққан һалда қолини чиң сиқип туруп: ‛сизгә рәһмәт, бәк рәһмәт‚ дедим” дәп язиду.

Сталин вә мав зедоң башчилиқидики хитай вә совет тәрәп рәһбәрлириниң шаһит болуши астида совет тәрәптин вишинский, хитай тәрәптин җу енләй совет-хитай “шәртнамиси” гә қол қойиду. Қизиқ нуқта шуки, сәйпидин әзиз нәқ мәйдандики бу сорунда хитай тәрәп вәкиллири арисида әмәс, бәлки совет иттипақи вәкиллири арисида турған болуп, униң йенида берия, йәни 1944-1949-йиллиридики шәрқий түркистан инқилабиға баштин ахири қол тиққан совет рәһбири лавренти берия вә каганович турғаниди.

Сәйпидин әзизниң әслишичә, шу күни кәчтә хитай тәрәп москвадики катта меһманханида тәбрикләш зияпити орунлаштурған болуп, сәйпидин әзиз хитайниң совет иттипақида турушлуқ баш әлчиси ваң җяшаң вә башқа бир қанчәйлән билән биргә зияпәт зали ишикидә меһманларни қарши елишқа орунлаштурулиду. У бу йәрдә сталинни қарши елип, иккинчи қетим сталин билән қол елишип көрүшиду.

Мав зедоң вә җу енләй башчилиқидики хитай вәкилләр өмики сәйпидин әзиз қатарлиқларға совет иттипақи билән икки ширкәт қуруш һәққидики сөһбәтни давамлаштуруш вә келишимгә имза қоюш вәзиписи йүкләп, 1950-йили 17-феврал күни бейҗиңға қайтиш алдида сталин уларни узитиш зияпити бәргән болуп, сәйпидин әзиз сталинниң бу зияпитини тәпсилий тәсвирләйду.

Сәйпидин әзизниң хатирилишичә, бу зияпәттә сталин сәйпидин әзизгә қәдәһ көтүрүшни тәклип қилған болуп, у сәйпидин әзизгә чақчақ қилип, униң йенида олтурған каганович билән өзбек тилида сөзлишишни тәшәббус қилиду, чүнки каганович өзбекчини яхши сөзләйтти. Сәйпидинму кагановичниң өзбекчисини махтайду. Бу мәйданда вишинский, берия, молотоф, каганович қатарлиқ барлиқ алий совет рәһбәрлириниң һәммиси бар болуп, уларниң һәммиси 1944-йили 12-ноябир күни ғулҗида қурулған шәрқий түркистан җумһурийити вә миллий азадлиқ инқилабқа, һәтта инқилаб рәһбири әхмәтҗан қасими қатарлиқларниң өлүмигә мунасивәтлик шуниңдәк бу инқилаб үчүн мәхсус сиясий бюро қарарлирини қобул қилған әрбаблар иди. (Давами бар)