Yaponiyilik suzuki sumiko amine we uning “Yéqilghan xanish” namliq esiri (1)

Yaponiyilik musulman ayal suzuki sumiko amine yazghan maynichi shimbun géziti neshiriyatidin 1959-yili tunji neshiri we 1961-yili nihon shubosha neshiriyati terpidin qayta neshir qilin'ghan “Yéqilghan xanish” yene bir atilishi “Perenjilik ayal” namliq tarixy eslime xitay  we Uyghur élining   eyni waqittiki siyasiy weziyiti toluq eks ettürülgen tarixiy eslime kitab bolup, eser jem'iy 235 bet we 13 babtin terkip tapqan.

Kitabning esli ismi “Yéqilghan xanish” bolsimu emma yaponiyidiki qedimiy kitablar tizimlikide néme üchündur “Chadorino onna” yeni “Perenji'ilik ayal” dégen kitabning qoshumche nami bilen tizimlan'ghan. Belkim bu neshriyat sodigerlirining oqurmenlerni jelip qilish we köplep kitab sétishni meqset qilghan halda bu isimni qollan'ghan bolushi éhtimalliqqa yéqin.

Chadori paris tili bolup,chadorining menisi parische –in'glizche lughette “Perenje” dep körsitilgen shundaqla chadori keliminisining afghanistan we iran tewesidiki parisi xelqlerning  perenjini chadori dep ataydighanliqini bildürgen.

Kitabning ikkinchi bétige suzuki sumiko aminening süriti  üchinchi bétige uning perzentliri bilen birge 1958-yili 3-ayda béyjingde chüshken a'iliwi süriti bérilgen.Shundaqla resimdiki uning perzentliri toghrisida,sürettiki ret tertip boyiche on tereptin bashlap “Aptor,ayishe chong qizi on besh yash,kenji oghli munewwer on yash,chong oghli muzepper on üch yash”.Dep chüshendürüsh bérilgen.

Eser bundin ellik neche yil burun qelemge élin'ghachqa til jehettin alghanda hazirqi zaman kishilirige bir'az murekkep, we shundaqla xitayche xet sheklimu bir'az qiyin tuyulidu.

Eserning kirish söz qismida aptor özining diniy étiqadi heqqide toxtilip bu heqte mundaq bayan qilghan:“ Men ösmürlük dewrimdin bashlap islam dinigha étiqad qilidighan musulman idim. Uningdin kéyinki hayatimmu islam eqidilirige ,quran kerimge  emel qilin'ghan halda  islamiy-örüp adetler ichide ötti.U, chaghda men yaponiyidiki birdin-bir musulman qiz idim. Yaponiye herbiy dölet bolghachqa men öz wetini tolimu söyidighan wetenperwer yapon idim. Emma chet'ellernimu yaxshi körettim,ularning medeniyitige qiziqattim.Chet'elge bérishni arzu qilattim. Shu wejidin 17 yash waqtimda men özem yalghuz junggogha bardim.Men junggogha barghandin kéyin yat ellerde yashimaqning neqeder qiyinliqini chüshendim.Chünki men musulman bolghanliqim üchün junggoda her jehettin tolimu qiynilip azaplandim.Shundaqtimu sebir-taqet qildim”.Déyilgen.

Aptor eserning kirish söz qismida yoldishi osman heqqide we özining yaponiyige qaytip kelgendin kéyinki hayati heqqide toxtilip؛“Biz ottura asiyadiki sherqiy türkistan dölitining musteqil bolushigha tolup tashqan ishench baghlighan iduq.Shunga men yoldishim bilen sherqiy türkistan dölitining xanishi bolushgha wedileshken idim.Bu peqet méning bir künlükla chüshüm boldi.Hazir men bilmeymen méning yoldishim hayat barmu yoq? téxi méning üch balam ayishe, muzepper,munewer ular mendin yiraq bolghan béyjingde turidu.Yene kélip ular öz aldigha musteqil yashaydu.Men özümning derd-elemlirim we perishanliqim heqqide eserde köp sözleshni xalimidim.Lékin men junggodiki rohiy we jismaniy jehettin tolimu ajiz , peqetla özining diniy étiqadi bilenla özlirini tutup turiwatqan xuyzular heqqide bilal sözleshni layiq kördüm.  Hazir öz dölitimde turiwatqanliqimdin tolimu xoshal bolsammu bezide ichimdiki derd-elemlirim,hesretlirim méni qiynap öz-özümni öltürwélishqa ündeydu .Bu mendiki tolimu qorqunuchluq qabahetlik chüsh. Perzentlirimning kelgüsini oylisam tolimu azaplinimen.Bezide perzentlirimdin waz kéchishim kérekmu? dep öz-özümge so'al qoyimen. Shunga men musulman xanim-qizlirining kiyimi bolghan bu perzenjem ichige özümni chümkep,pütkül elemlirimni yoshurup yürüshke mejbur boldum”.Dep bayan qilghan.

Suzuki kirish söz qismining axirida kitabini neshir qilghan neshriyat mesulliridin yukawa yozo we shundaqla sato kazimasagha özining alahide rehmitini bildürgen.

Suzuki sumikoning öz esiride bayan qilishiche özining baliliq chaghliridin tartipla islam dinigha étiqad qilidighanliqini bildürgen bolsimu emma yaponiye tarixchilirining yaponiye islam tarixigha a'it yazghan eserliride uning osman bilen toy qilghandin kéyin musulman bolghanliqi we uninggha musulmanche “Amine” dégen isimning qoyulghanliqini,uninggha yaponiye tereptin Uyghurlargha a'it axbarat toplash wezipisi bérilgenliki bayan qilin'ghan.

Suzuki sumiko amine toghrisida yaponiyilik tarixchi komatsuning yaponiye islam tarixigha a'it élan qilghan eserliride körsitilishiche ,1938-yili tokyoda qurulghan yaponiye islam jem'iyitining re'isi hayashi sénjuro mongghuliyide turiwatqan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining re'isi xoja niyaz hajimning inisi osman bashchiliqidiki Uyghurlarni teshkillep ularni tokyogha teklip qilip, ular bilen köplep söhbet ötküzüsh arqiliq sherqiy türkistanning siyasiy weziyitini tepsili igilep turghan.Xoja niyaz hajimning inisi osman yaponiyilik qiz suzuki bilen öylük bolghandin kéyin,suzuki özining ismini “Amine”ge özgertip köp qétim   Uyghur éli  we xitaydiki xuyzular yeni tungganlar köplep olturaqlashqan jaylargha bérip köpligen uchur we axbaratlarni toplighanliqini,yalghuz Uyghurlargha a'it  uchurlarla emes belki qedimki qol yazmilar,qedimiy eserler,hetta neshir qilin'ghan gézit-zhurnallarnimu toplighanliqi,emma toplighan bu axbaratlarning herbiy urush üchün emes,belki yaponiyining diplomatiye siyasiti üchün ikenliki heqqide melumatlar bérilgen.

Yaponiye islam diniy jem'iyitining re'isi hayashi senjiro bolsa 1937-yili 2-ayning 2-künidin shu yili 6-ayning 4-künige qeder töt ay yaponiyige bash wezir bolghan.

Tarixichi séki'oka hidéyukimu özining manju, mongghul we Uyghurlargha a'it maqaliler toplimidiki “ Sürgündiki Uyghur bilen toy qilghan yapon qizi” dégen maqaliside yapon tarixchisi komura fuji'oning “Yapon islam tarixi” namliq kitabidin élin'ghan suzuki sumikogha a'it uchurlarni otturgha qoyup,suzuki sumiko  xoja niyaz hajimning inisi osman bilen toy qilghanliqi we ularning üch perzentlik bolghanliqini bayan qilghan.

Tarixchi komura fuji'oning “Islam tarixi” namliq esiride ؛“Suzuki sumiko yaponiye urushta meghlup bolghandin kéyin u sherqiy türkistan'gha barmaqchi bolghan sewebi uning yoldishi osman sherqiy türkistan'gha ketken.Suzuki sherqiy türkistan'gha bérish sepiride yérim yolda gomindang eskerliri teripidin qolgha élinip, kéyin xitay kompartiyisige tapshurup bérilgen.Suzuki xitaydiki emgek bilen özgertish lagirida jazalan'ghan.Suzuki yoldishi we perzentlirini körelmigen.U, 1960-yili xitayning jaza lagiridin qoyup bérilip yaponiyige qaytip kélip bu esirini yazghan we yaponiyide tunji musulmanlar résturanni échip kéyin teywen'ge ketken ”,dep bayan qilin'ghan.

Xitayda neshir qilin'ghan gherbiy shimal arxipliridiki gomindang bilen kompartiye otturisidiki ötkünchi dewrlerdiki tarixiy matériyallargha da'ir neshir qilin'ghan shinjang tarixiy matériyallirida déyiligen  suzuki sumiko yaponiye tereptin xitaygha ewetilgen yapon jasusi dep körsitilgen.

Eserning kirish söz qismida  suzuku sumiko aminening özi heqqide éytqan melumatlar bilen  uning xitay türmiside yatqan waqti we shundaqla kitabning neshir qilin'ghan waqti qatarliq terepler yaponiye tarixida xatirilen'gen yuqirida biz körsitip ötken menbeler bilen sélishturghanda tolimu perqliq bolup, bu mesilide bir qeder etrapliq izdinishimizge  we tetqiq qilishqa toghra kélidu.

Axirda ziyaritimizni qobul qilghan mezkur eserning ixlasmen oqurmenliridin biri musteqil tarix tetqiqatchisi yamato bu  eser heqqide toxtilip mundaq dédi:

“Eserde sherqiy türkistan Uyghurlirining  paji'elik hayati we shundaqla osman bilen suzuki sumiko amine we ularning üch perzentidin ibaret bir a'ile kishilirining  échinishliq hayat kechürmishliri we tarixiy weqeler  toluq eks ettürülgen qanliq  tarixiy eslime.”


Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.