“Tarix we bügün” (2013 - yili 20 - yanwar)

“11 Bétim” ning imzalinish arqa körünishi

Umidwar

Buningdin 67 yil ilgiriki, 1945 - yili, 12 - ayning 30 - we 1946 - yili, 1 - ayning 3 - küni sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen gomindang merkiziy hökümiti ürümchide tinchliq söhbiti ötküzüp, “11 Maddiliq bitim” ge imza qoyghan peytte jang keyshining oghli jang jinggo moskwani ziyaret qilip, stalin bilen körüshkende mexsus sherqiy türkistan ( shinjang) mesilisini muhakime qilghan idi.

Mutleq mexpiy bu ziyaret heqqide 1945 - yili 29 - dékabir küni sowét ittipaqi mu'awin tashqi ishlar ministiri stalin'gha melumat bérip, gomindangning sowét ittipaqi we amérikidin teng paydilinip, bolupmu bu ikki döletning ziddiyitidin paydilinip, öz hökümranliqini mustehkemleshni meqset qilghanliqini otturigha qoydi. Doklatta jang jinggoning kélishining qandaqtur birer kélishim tüzüsh emes, belki jang keyshining özining sowét ittipaqini ziyaret qilishining teyyarliqini béjirish ikenliki körsitildi.

Emeliyette “Shinjang mesilisi” jang jinggoning stalinning aldigha qoyidighan muhim nuqitilirining biri bolup, shu meqset üchün jang jinggo moskwa sepiride aldi bilen ürümchige chüshüp, ürümchide jang jijong bilen körüshüp, jiddiy dawamalishiwatqan tinchliq söhbitining ehwali, ixtilaplar, ili terepning ching turiwatqan telepliri we bashqa mesililer heqqide pikir almashturghan. Jang jinggo moskwagha kélishtin ilgiri,yeni dékabirning 20 - künliri etrapida ürümchige kelgen bolup, bu waqitta ili wekilliri 2 - qétim ghuljigha qaytip ketken peyt idi.

Jang jinggo 12 - ayning 30 - küni kechte stalinning qobulida boldi. Söhbet bir sa'et 40 minut dawamlashqan bolup, söhbetke tashqi ishlar ministiri wichislaw molotow, pawlow. Xitay tereptin jang jinggo we xitayning sowét ittipaqida turushluq bash elchisi fu bingchang qatnashti.

Jang jinggoning stalin bilen ikkinchi qétimliq söhbiti 1946 - yili, 1 - ayning 3 - küni ötküzüldi. Bu ikki söhbetning her ikkilisidila Uyghur éli mesilisi orun alghan bolup, mexpiy söhbet xatirisi rusiye alimi lédowskiyning toplimigha kirgüzülgen.

Söhbet rus tilida bolup, nahayiti tepsiliydur.

30 - Dékabirdiki stalin bilen jang jinggoning söhbet xatirisidin melum bolushiche, jang jinggo jang keyshining stalin'gha yazghan mektupini tapshurdi. Jang jinggo özining bu qétimqi ziyaritide asasliqi stalin bilen öz - ara ishen'gen we chüshen'gen bir munasiwet ornitishni ümid qilidighanliqini izhar qildi. Söhbet jeryanida jang jinggo jang keyshining sowét ittipaqi bilen bolghan munasiwetni kücheytishni ümid qilidighanliqini, junggoda hergizmu sowét ittipaqigha qarshi turushqa yol qoymaydighanliqini wede qildi.

Jang jinggo bilen stalin 30 - dékabirdiki söhbette xitay kompartiyisi we manjuriye mesililiri ustide toxtalghandin kéyin mexsus shinjang mesilisige köchti.

Jang jinggo témini derhal mexsus sherqiy türkistanda mewjut boluwatqan ili terep bilen gomindang terep söhbiti mesilisige yötkidi. Söhbet xatirisidin qarighanda, bu téma texminen 10 minut etrapida dawamlashqan bolushi éhtimalliqa yéqin.

Stalin söhbette qozghilangchilarning 11 maddiliq bitimge imza qoyushigha munasiwetlik mesililer boyiche “Barliq imkaniyetlerni qilidighanliqi”, “Qozghilangchilarning sowét hökümitining teklipini ret qilmaydighanliqi” ni bildürüp wede bergen. Ene shuningdin ikki kün ötüp, ili wekilliri 78 künlük talash - tartishni toxtitip, “11 Maddiliq bitim” ge imza qoyghan.

1948 - Yili qurulghan “Yash sherqiy türkistanchilar” teshkilati we ezalirining kéyinki teqdiri

Qutlan maqalisi

1945 - Yili séntebirde ghelbeséri sherqqe qarap ilgiriligen milliy armiyining orta yönilish qisimliri ürümchige aran yüz nechche kilométir qalghan manas deryasi boyida toxtap qalidu. Aqsuni azat qilish üchün muzdawan arqiliq jenubqa yürüsh qilghan qisimlarmu ghuljigha chékinip chiqidu. Uzaq ötmeyla exmetjan qasimi bashchiliqidiki ili wekilliri ürümchige bérip gomindang hökümiti bilen “Tinchliq bitimi” tüzüsh üchün söhbet bashlaydu.

Shundin bashlap milliy armiyining jenggiwar qisimliri manas deryasining gherbiy qirghiqida turup qalidu. 1947 - Yili 8 - ayda ürümchidiki birleshme hökümette xizmet qiliwatqan exmetjan qasimi bashliq ili wekilliri ghuljigha qaytip kélidu. Shuning bilen sülh üstige qurulghan “Tinchliq bitimi” we uning netijiside meydan'gha kelgen birleshme hökümetmu palech haletke chüshüp qalidu.

Sabit abdurahmanning “Uyghurname” namliq kitabidiki melumatlargha qarighanda, 1948 - yili iyuldin dékabirghiche bolghan ariliqta abdukérim abbasof, sewdanof zahir qatarliq yuqiri derijilik rehberler manas we shixo aldinqi sépidiki milliy armiye qisimlirining her derijilik siyasiy bölüm bashliqlirini yighip birqanche qétimlar siyasiy teshwiqat élip baridu. Ular öz teshwiqatlirida “Hazir dunya weziyiti özgerdi, junggo weziyitimu özgerdi. Junggoning kelgüsi teqdiri junggo kommunistlirining rehberlikidiki azadliq inqilabining netijiside hel bolidu. Uyghur xelqining teqdirimu xenzu xelqining teqdiri bilen bille hel bolidu” dégen pikirlerni otturigha chiqiridu.

Bu teshwiqatlar milliy armiyining ofitsér - jengchiliri arisida qattiq ghulghula qozghaydu. Bir qisim ofitsér - jengchiler bu xildiki siyasiy teshwiqatlarni “Teslimchilik” qilghanliq dep qaraydu. Milliy armiyening yenzixeyde turushluq birinchi piyade polkidiki ofitsérlarmu abdukérim abbasof bashchiliqidiki teshwiqat guruppisining teshebbuslirigha qarshi chiqidu. Ular “Milly musteqilliqtin hergiz waz kechmeymiz” dep qesemyad qilishidu. Polk siyasiy bölümining katipi sabit abdurahman ghuljidiki ustazi xemit se'idi bilen alaqiliship bir mexpiy teshkilat qurushqa teyyarliq qilidu. Bu teshkilat milliy armiyining yash ofitsérliri we ghuljidiki milliy ghayige ige ziyaliy yashlardin teshkillinip, teslimchilikke qarshi turush, milliy inqilabni axirighiche élip bérish hemde musteqilliqni qolgha keltürüshni tüp meqset qilidu. Bu yoshurun teshkilat özige “Yash sherqiy türkistanchilar” dep nam béridu. 1949 - Yilining béshida bu teshkilat pash bolup qélip, asasliq ghol ezalirining hemmisi qolgha élinidu. Milliy armiye yash ofitsérliridin praporshik sabit abdurahman, porudchik yüsüpjan tahirof, kapitan nurdun turdiyéf qatarliq 14 kishi hemde ghuljidiki ziyaliylardin xemit se'idi qatarqli 5 kishi bolup, jem'iy 19 adem türmige tashlinidu.

20 - 25 Yashlar chamisidiki bu yash ofétsérlarni “Ikkinchi dom” (ikkinchi öy) ning mexpiy buyruqi boyiche ghuljidiki saqchi orunliri tutup turidu hemde soraq qilidu. Bu délogha munasiwetlik soraqchilardin shü mutong (shiwe) we tursun deryalarning eslimisige qarighanda, exmetjan qasimi hemde milliy armiyening bash qomandani is'haqbeg bu délogha munasiwetlik soraq protokolini körüp chiqip, “Bularning hemmisi yashlar iken, ötkenki xizmetlirini eske élip idiyewiy terbiye élip bérish usuli bilen bir terep qilsaq” dep testiq salidu. Shuning bilen ularni 1949 - yilining yaz aylirida qoyup bérishke qarar bérilidu. Emma exmetjan qasimi qatarliq rehberlerning béyjing sepiride sirliq rewishte ghayip bolushi bilen ular taki 1950 - yilining aprél aylirigha qeder qamaqta tutup turulidu.

Seypullayéf özining “<Üch wilayet inqilabi>gha da'ir bezi mesililer toghrisida” namliq eslimiside “1948 - Yili manas deryasi boyidiki milliy armiye ichidin sabit abdurahman qatarqliq on nechche kishi we ghuljidin ikki - üch kishi <pan - türkizimliq teshkilat qurghan> dep qarilip qolgha élindi” dep yazidu. Seypullayéfning bu melumatlirimu “Yash sherqiy türkistanchilar” teshkilati heqqide sabit abdurahmanning “Uyghurname” namliq kitabidiki bayanlirini testiqlaydu.

Bu heqte téximu tepsiliy melumat élish üchün dunya Uyghur qurultiyining orta asiyadiki wekili, tarixchi qehriman ghojamberdi we shiwétsiyede yashaydighan Uyghur ziyaliliridin yüsüpjan memetoflar bilen mexsus söhbet élip barduq.

Tepsilatini yuqiriqi awaz ulinishtin anglighaysiz.