“Tarix we bügün” (3 - iyun )

“Tili we medeniyiti yoqilishqa yüz tutqan türkiy milletliri” mawzuluq xelq'ara ilmiy muhakime yighini heqqide tepsilat

Muxbrimiz erkin tarim

Türkiyining paytexti enqere shehirige jaylashqan hajettepe uniwérsitétining türkshunasliq inistituti uyushturghan xelq'araliq “Tili we medeniyiti yoqilishqa yüz tutqan türkiy milletliri” mawzuluq mezkur xelq'ara ilmiy muhakime yighinigha türkiye jumhuriyiti til tetqiqat orni, birleshken döletler teshkilati pen - ma'arip ornining türkiyidiki xizmet orni, türkiye döletlik radiyo téléwziye idarisi, türkiy tetqiqat merkizi qatarliq sekkiz orun yardem körsetken.

23 - 24 - 25 - May künliri, jem'iy üch kün dawamlashqan bu ilmiy muhakime yighinida, türkiye, amérika, rusiye, ottura asiya jumhuriyetliri, yawropa elliridin kelgen 90 din artuq alim özlirining herxil yoqilishqa yüz tutuwatqan türkiy tillar, kültürler shuningdek, bir qisim türkiy tilliq diyasporilarning ehwalliri hem bashqilar heqqidiki tetqiqat netijilirini we köz qarashlirini otturigha qoydi.

25 - May küni yighinning yépilish murasimi ötküzüldi. Bu yighinning yépilish nutqini qilghan türkiye hajettepe uniwérsitéti mudiri prof. Dr. Murat tunjer ependi yiltizi bolmighan derex qurup ketkendek ötmüshi yoq milletningmu yoq bolushqa yüz tutidighanliqini, shunga türkiy milletlerning tili we medeniyitini tetqiq qilishqa ehmiyet bérish kéreklikini dédi. U, hajettepe uniwérsitéti mudiri bolush süpiti bilen türkiy tillar tetqiqatigha ehmiyet béridighanliqini, iqtisadiy jehettin yardem qilidighanliqini tekitlidi.

Üch künlük mezkur ilmiy muhakime yighinida her xil mezmunlardin bashqa yene dunyadiki eng az nopusluq türkiy xelq qarayimlarning axirqi duch kéliwatqan teqdirliri, mongghuliyidiki türkiy xelq xotonlarning esli Uyghurlar ikenliki, sibiriyidiki nopusi nahayiti az türkiy xelqlerning tili we medeniyitini qoghdash ehwali hem bashqa köpligen mesililer heqqide melumatlar bérildi.

Bu qétimqi yighin jeryanida béyjingdin kelgen sériq Uyghur mutexessisi jong jinwénning gensudiki 13 ming nopusluq sériq Uyghurlarning nöwette öz tilini qoghdap qélish mesililirige a'it melumatliri, sériq Uyghurlarning toluq assmiliyatsiyige yüzliniwatqan bolushigha qarimay, öz tilini ögitish, sehnilerge élip chiqish üchün tirishiwatqanliqigha a'it bayanliri qiziqish qozghidi. Shuning bilen bir waqitta yene merkiziy milletler uniwérsitétidin kelgen adalet xanim Uyghur élidiki özbéklerning hazirqi til ehwali, ularning öz tillirini untup, asasen dégüdek Uyghurche qolliniwatqanliqini shuningdek bashqa ijtima'iy we kültür heqqidiki mesililerni tonushturdi.

Bu yighinda amérikidin kelgen tarix penliri doktori nebijan tursunning “Perghane wadisidiki singip ketken Uyghurlar” mawzuluq doklati qiziqish qozghidi. Nebijan tursun ependi bu maqaliside 18 - esirdin 20 - esirgiche bolghan ariliqta besh basquchqa bölünüp, tarim we ili wadisidin perghane wadilirigha köchüp makanlashqan Uyghurlarning 19 - esirde sanining 300 mingdin artuq dep éytilishigha qarimay, yerlik özbék we bashqilargha singip, bügünki künlerde ularning mutleq köp qismining özbékliship ketkenlikini pakitlar we sanliq melumatlar bilen körsitip berdi.

Nebijan tursun rus we ottura asiya menbelirini shuningdek sabiq char rusiye we sabiq sowét ittipaqi hem kéyinki musteqil jumhuriyetlerning sanliq melumatlirini körsitip ötti. Uning choqan welixanof we bashqilarning menbeliri asasida éytishiche, Uyghurlar perghane wadisida 19 - esirning 60 - yillirida 300 ming etrapida bolghan. Biraq, ularning sani char rusiye we sowét ittipaqi qatarliqlarning hökümranliq mezgilide birdinla töwenlep ketken. Choqan welixanof eyni waqitta perghane wadisidiki enjan, shexrixan we qarasu qatarliq jaylarda 300 ming qeshqerliq Uyghurlarning we toqquz ming dolanliq Uyghurlarning yashighanliqini körsetken. U shexrixan shehirining ahalisining asasiy qisimining Uyghurlar bolghanliqini hetta tashkentning yéngi sheher rayoniningmu Uyghurlar teripidin peyda qilin'ghanliqini bayan qilghan idi. Biraq char rusiye perghanini basqandin kéyin, türkistandiki Uyghurlarni az hésablighan.

1920 - Yillarning béshida sowét Uyghur ziyaliyliri ottura asiyada 600 ming Uyghur barliqini, 300 ming Uyghurlarning perghanida bolghanliqini otturigha qoyghan bolsa, 1926 - yili sowét hökümiti özbékistandiki Uyghurlarni 40 ming etrapida, 1937 - yili 60 ming etrapida hésablisa, 1979 - yili 29 ming dep hésablighan. 2000 - Yilidiki melumatta öz békistandiki Uyghurlar 20 minggha chüshüp qalghan.

Perghanining bir qisimi bolghan osh, qarasu, üzgen we jalal'abad rayonlirida 14 ming etrapida Uyghur barliqi qirghizistan hökümiti teripidin 2009 - yili melum qilin'ghan. Démek, aptorning qarishiche, choqan welixanof körsetken 19 - esirning otturiliridiki Uyghurlarning sani esli köpiyishi kérek idi. Ular eksiche özbéklerge singip, tügidi. Mundaq singishning üch asasiy sewebi bar bolup, bular tebi'iy we siyasiy jughrapiyilik shara'it, özbékler bilen Uyghurlarning étning alahidiliklirining zor derijidiki oxshashliqi we sowét ittipaqining milliy siyasitidin ibaret.

Nebijan tursun perghane wadisidiki Uyghurlarning bügünki özbéklerning terkibige qoshulup kétish jeryanini assimilyatsiye emes, belki singishish we yaki yughurulush dep atash lazimliqini, assimilyatsiye términining belki tili, medeniyiti oxshimighan, bir - biridin pütünley perqliq bolghan ikki milletke toghra kélidighanliqini tekitlidi.

Nebijan tursunning bu muhakimilirige türkiye til tetqiqat idarisining sabiq mudiri proféssor doktor exmet bijan erjilasun riyasetchilik qilghan bolup, proféssor exmet bijan erjilasun hemde proféssor doktor marsél erdal we bashqilar özlirining bu témigha bolghan qiziqishlirini ipade qildi.

Istanbuldiki beykent uniwérsitétining oqutquchisi doktor meghfiret kamalning lopnurluq Uyghurlarning ehwali we ularning medeniyet mesililirige a'it tekshürüsh we tetqiqat melumatliri qiziqish qozghidi. Meghfiret xanim lopnur Uyghurliri heqqide dunyada élip bérilghan tetqiqatlar hem ularning til we medeniyet menbesi heqqidiki türlük qarashlirini tonushturghandin sirt yene lopnurluqlarning Uyghurlarning bir tarmiqi ikenlikini, emma ularning özige xas bolghan köpligen medeniyet ehwallirigha ige ikenlikini süretler arqiliq körsitip ötti.

Bu yighin jeryanida yene tataristan alimi özining Uyghur élidiki tatarlarning tili, kültür ehwalliri we özgirish tereqqiyat jeryanliri heqqide tonushturush bérip tatarlarning 20 - esirde Uyghurlar we Uyghur élidiki kültür we ma'aripning tereqqiyati üchün intayin muhim rol oynighanliqini, tatar tilining ma'arip we medeniyet tili bolghanliqini mu'eyyenleshtürgende, doktor nebijan tursun bu pikirge tenqidiy qarishini ipadilep, 20 - esirning béshidiki Uyghur élining medeniyet we ma'arip tereqqiyatida yenila Uyghurlarning özlirining hel qilghuch we asasiy rol oynighanliqini, Uyghur tilining milliy medeniyet we ma'arip tereqqiyatida bashlamchi bolghanliqi, bir milletning oynighan rolini derijidin ashurup köptürüshning ilmiy bolmaydighanliqini, Uyghurlarning izchil türde 20 - esirning birinchi yérimi we uningdin kéyin Uyghur élidiki asasiy millet bolush süpiti bilen medeniy - ma'arip we bashqa jehetlerde bashlamchiliq rolini oynighanliqini körsitip izahat berdi.

Bu qétimqi muhakime yighinining mezmuni nahayiti mol bolup, qarayimlar, qirimchaqlar, shorlar, xotonlar, xalachlar, churumlar, sériq Uyghurlar we salarlar, tüwidiki télén'getler, sibiriyidiki chulmilar qatarliq nopusi nahayiti az türkiy milletlerning tillirining yoqilish girdabigha bérip bolghanliqi, qandaq qilghanda xeter astidiki türkiy tillarni saqlap qalghili bolidighanliqimu nezeriye we emeliy misallar bilen muhakime qilindi.

Mezkur muhakime yighinida türkiyining meshhur türkologiye tetqiqatchiliridin ejmet bijan erjilasun, marsél erdal, yunus koch, semih tezjan qatarliqlar qatnashti we yighinning axirida xulase nutqi qildi.

Tonulghan türkolog türkiye til tetqiqat idarisining sabiq mudiri prof. Dr. Exmet bijan erjilasun ependi bu ilmiy muhakime yighini heqqide xulase qilip bezi tillarning yoq bolidighanliqini ilgiri sürüp mundaq dédi:

“Bu ilmiy muhakime yighinida sözlen'genlerdin oxshimaydighan sewebler tüpeylidin tillarning ölüsh xewpige duchar boliwatqanliqini we ölgenlikini chüshenduq. Hazir nurghun türkiy milletlerning edebiy tili ölüsh xewpige duchar bolush bir yaqta tursun, bu tillar nurghun insan teripidin ishlitilmekte. Bu tillar gézit, jurnal, radi'o we téléwiziyilerde ishlitilmekte. Bu türkiy tillarning ölüsh xewpi yoq. Emma bezi türkiy milletlerning tilliri rastinla yoq bolushqa qarap yüzlendi. Eger türkler orxun wadisi etrapida yashawergen bolsa, dunyaning töt teripige tarqalmighan bolsa, mesilen mongghuliyidin sherqiy türkistan'gha, gherbiy türkistan'gha kéyin iran'gha, xorasan'gha, ezerbeyjan'gha, anatoliyege we balqanlargha tarqalmighan bolsa, belki türkiy tillarning beziliri yoq bolush xewpige duchar bolmighan bolatti. Eslide biraz ghelite bir ehwal. Hazir afriqida, amérika qit'eside, awstraliyide, tinch okyan arallirida köp sanda tillar yoq bolush aldida turmaqta. Bu tillarning ehwali biz tilgha éliwatqan türkiy tillarning ehwaligha oxshimaydu. Türkiy tillar ichidiki yoq bolushqa yüz tutqan tillar bolsa, türkiy tillarning asasliq gewdisidin ayrilip ketken türkiy tillar. Elwette amérika, afriqa we awstraliyidiki yerlik tillargha oxshash bashqa milletler bésip kirgendin kéyin chong tillarning bésimi bilen yoq bolushqa yüzlen'gen türkiy tillarmu bar. Hazir aldimizda bir hadise bar. Bezi türkiy tillar yoq bolamdu? yoq bolidu. Lékin bu tillar qeyt qilin'ghan bolidu.”

Exmet bijan erjilasun xulase nutqida yoq bolushqa yüz tutqan türkiy tillarni qutquzup qalghili bolmaydighanliqini bayan qilip mundaq dédi:

“Bu tillar ölmesmu? bu tillarni qutquzup qalghili bolamdu? yighinda mutexessisler bu tillarni saqlap qélishning tedbirliri heqqide toxtaldi. Qandaq tedbirlerni alghanda bu tillarni qoghdap qalalaymiz? bir qanche ming adem ishlitiwatqan bir tilni qoghdap qalalishimiz mumkin. Emma bu insanlarning bir yerde zich olturaqlashqan bolishi kérek. Eger nopusi köp bolup tarqaq olturaqlashqan bolsa ularning tilinimu qoghdap qélish mumkin emes. Bir tilni qoghdap qélish üchün bir qanche ming insanning bir yerde olturaqlashqan bolushimu kupaye qilmaydu, u tillarni ishlitiwatqan kishiler milliy rohqa ige bolushi kérek. U millette öz tilini kültürini qoghdash arzusi bolushi kérek. Mesilen qirimdiki qarayimlar öz tilini qoghdap qélish üchün her xil ammiwi pa'aliyetler ötküzüshke bashlaptu. Yighinda xitaydiki bezi kichik türkiy milletlerningmu buninggha oxshash pa'aliyetlerni ötküziwatqanliqi anglitildi. Bu bir milli shu'ar mesilisi. Bulardin bashqa chong til chong medeniyet yeni chong milletlerning bu tillarning saqlinip qélishi üchün küch chiqirishi kérek.”

Tonulghan türkolok prof. Dr. Marsel erdal ependi yoq yighinning xulasi nutqida burun bir döletning dölet tili türkiy til bolghanliqi, mana emma hazir 4 döletning dölet tilining türkiy til ikenlikini bayan qilip mundaq dédi:

“Dunyada yoq bolushqa yüz tutqan tillarni qutquzup qélish üchün nurghun tetqiqatlar élip bériliwatidu. Türkiy tillargha sel qaralghan idi. Türkiy tillar bir - birige bek yéqin bolghachqa birisi yoq bolup ketse uni qutquzush unchiliwala muhim emes dep qaralghan idi. Eslide bu yighinda bu tillarning bir - birige anche oxshap ketmeydighanliqinimu körduq. Bu tillarni tetqiq qilish qutquzush ishliri türkiyide élip bérilishi kérek. Bu yighin bu jehettin élip éytqandimu bek muhim. Uzun yillardin béri dunyadiki birdin bir dölet tili bolup ishlitiliwatqan türkiy til türkche idi. Kéyin ottura asiya türkiy jumhuriyetliri musteqil bolghandin kéyin özbékche, türkmenche we ezerbeyjan türkchiliri dölet tiligha aylandi. Qazaqistan bilen qirghizistan yenila ruschini dölet tili qilip ishlitiwatidu.”

Prof. Dr. Marsel erdal ependi tillarning yoq bolmaydighanliqini bayan qilip mundaq dédi:

“Prof. Dr. Exmet bijan erjilasun bilen prof. Dr. Semih tezjandin tillar heqqide menpi nersilerni anglidim. Ular, tillar yoq bolidu, ularni eskerteyli deydu. Men ularning bu köz qarishigha qoshulmaymen. Men kanada turdum. Bezi kichik tillarni qoghdash üchün dölet yardem qiliwatidu, döletning qollishi bilen kichik tillar qayta ishlitilishke bashliniwatidu. Mesilen ibraniche ölgen til idi, hazir isra'iliyining dölet tiligha aylandi. Shunga eger küch chiqarsaq bu ilmiy muhakime yighinida tilgha élip ötken yoq bolushqa yüz tutqan tillarni qutuldurup qalalaymiz. Menche til yoq bolmaydu.”

Melum bolushiche, haji teppe uniwérsitétining türkiyat instituti mezkur xelq'araliq ilmiy muhakime yighinida sözlen'gen maqalilerni toplap bir chong ilmiy maqalilar toplimi neshir qilidiken hemde buningdin ikki yil kéyin mexsus türkiy xelqler tarixi, jümlidin oghuz mesilisi boyiche bir chong xelq'araliq muhakime yighini échishni pilan qilghan.