Nopuzluq alim we Uyghurlarning semimiy dosti-dru gladnéy

Kaliforniyediki pamona kolléjining tinch okyan oymanliqi institutining mudiri we proféssori dru gladnéy ependi 2022-yili 17-mart küni 65 yéshida tuyuqsiz wapat boldi.

Amérikining ataqliq Uyghurshunasi, Uyghur diyari we Uyghur mesilisini deslepte amérika ilim sahesi we siyaset qatlimigha tonushturghuchi erbablarning biri shuningdek bu sahede izchil yétekchi mutexessis süpitide tonulup kelgen antropolog, kaliforniyediki pamona kolléjining tinch okyan oymanliqi institutining mudiri we proféssori dru gladnéy ependi 17-mart küni 65 yéshida tuyuqsiz wapat boldi.

Dru gladnéyning waqitsiz wapati uning dostliri, xitay tetqiqati, jümlidin Uyghur éli, Uyghurlar mesilisi tetqiqati sahesidikilerning tushmutushtin teziye bildürüshi we uning ilmiy pa'aliyetlirige yuqiri baha bérishige érishti. Dru gladnéyning kesipdashliridin biri jorji washin'gton uniwérsitéti élliyot xelq'ara munasiwetler institutining xelq'ara tereqqiyatlar programmisining diréktori we proféssori shan robértis ependi uning bilen bolghan özining uzun mezgillik alaqiliri we hemkarliqlirini eslep élxet arqiliq mundaq dédi: “Men dru bilen 1980-yillarning axirida xarward uniwérsitétida uyushturghan xitaydiki islam dini yighinida tonushtum. Bu kechürmish méni hem shinjang Uyghur aptonom rayoni we ottura asiyadiki di'asporadiki Uyghurlarni tetqiq qilishqa ilhamlandurdi. Uningdin kéyin u méni 90-yillarning béshida jenubiy kaliforniye uniwérsitétida aspirantliqta oqushqa teklip qildi. U men kelgendin kéyin uzun ötmeyla jenubiy kaliforniye uniwérsitétidin ayrilghandin buyan izchil alaqide bolduq, u kespiy hayatimda yétekligüchi we dost bolup keldi. Men yéqinqi bir nechche yilda uning bilen bille bolghan waqitlirimni qedirleymen. U qachan washin'gton'gha kelse, biz Uyghurlar duch kelgen mesililer we kespimizde uchrighan sinaq we azab-oqubetler heqqide körüshüp muzakire élip barattuq. Men u deqiqilerni séghindim, men druni bek séghindim. Uning baldur wapat bolup kétishidin qattiq qayghurdum”,

Dru gladnéyning Uyghurlar mesilisi heqqide amérikada deslepki tetqiqatlar élip barghan we amérikada Uyghurlarni chüshinish we bilishte zor hesse qoshqan alim ikenlikini tekitligen shan robértis ependining qarishiche: “Dru gladnéyning ilmiy xizmiti we taratqular bilen bolghan alaqisi amérikada Uyghurlar we ularning wetinige diqqet qilishta intayin muhim idi, bolupmu aldinqi esirning 90-yillirida, bu rayon we uning xelqliri heqqide peqet bir qanche mutexessisla tetqiqat qilghanidi”.

2000-2004-Yilliri jon xopkins uniwérsitétining ottura asiya-kawkaz institutining uyushturushida 17 neper mutexesisning qatnishishi bilen “Shinjang qurulushi” namida mexsus Uyghur diyari heqqide keng da'irilik bir tetqiqat élip bérilghan bolup, dru gladnéy bu tetqiqatta xitayning Uyghur élidiki milliy siyasiti mesililirini analiz qilghanidi. Axirida bu tetqiqatlar “Shinjang: xitayning musulmanlar zémini” mawzuluq kolléktip aptorluqida 2004-yili neshr qilin'ghan. Wehalenki, bu eser neshr qilinish bilen xitay hökümiti, chégra tetqiqat orni we shinjang ijtima'iy penler akadémiyesi qatarliqlar bu eserge düshmenlik közi bilen qarap, bu kitabni ichki j ehette xitaychigha terjime qilip tarqitip, buni “Shinjangni parchilash programmisi we qurulushi” dep atighan, xitay terep kitabqa we kitab aptorliri alimlargha öch élish xaraktéridiki jazalash yürgüzgen bolup, bularning birqismining xitaygha kirishini, jümlidin Uyghur diyarigha bérishini chekligen hem “Xitaygha uchushtin cheklesh tizimliki élan qilghanidi”.

Dru glanéy Uyghur mesilisi, xitaydiki milliy siyaset we bashqilar heqqide amérikining ilim sahesidin bashqa, yene “Nyu-york waqti”, “CNN”, amérika awazi, döletlik ammiwi radiyo, “Heptilik xewer”, “Washin'gton pochtisi”, “Los-anzhélés waqti”, we bashqa nopuzluq metbu'atlardimu da'im tonushturup turghanidi.

Dru gladnéyning wapati “Uyghur dawasi we Uyghur xelqining amérika we xelq'ara jem'iyetke tonulushi sahesidiki bir chong yoqitishtur” deydu Uyghur kishilik hoquq tetqiqati qurulushining tetqiqatchisi xénrik shazawsky ependi. U mundaq deydu: “Dru chet'eldiki Uyghur teshkilatlirining yaxshi dosti idi, u az sandiki alimlardin biri süpitide chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirining yighinlirigha qatnashqan. Bundaq bolghanda, dru ochuq-yoruq we qorqmas akadémik bolup, Uyghur tejribisining oxshimighan tereplirini tutashturghan”.

Xénrik shazawsky ependi dru gladnéyning ilmiy ishliri we uning Uyghurlargha we Uyghurlargha munasiwetlik mesililerge körsetken tesiri heqqide toxtilip: “Dru bir yol achquchi idi. U, türkiye we xitaydiki étnografiye tetqiqati we Uyghurlarni tetqiq qilishni hazirqi qiziqishlargha qarighanda xéli burunla ilmiy tetqiqat xeritisige kirgüzgenidi. Uning eserliri xitaydiki milletlerning mesililirini muzakire qilish yollirini belgiligen. Uning tuyuqsiz wapat bolup kétishi jem'iyitimizge chong ziyan we Uyghur xelqi üchün özining dosti, yétekligüchisi we ittipaqdéshidin ayrilishtur” deydu.

Proféssor shan robértis dru gladnéy we bashqa amérikaliq alimlarning bügün xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” siyasitining amérika hökümiti, xelq'ara jem'iyet we herqaysi xelq'araliq teshkilatlarning étirap qilishidimu muhim rol oynighanliqini ilgiri sürüp mundaq dédi: “Dru yéqinqi besh yilda xitay ichidiki Uyghurlar duch kelgen paji'ening amérikadiki siyaset belgiligüchiler we akadémiklarning kün tertipide qélishigha kapaletlik qilishta muhim rol oynidi. U amérika we yawropadiki erkin ittipaqlashqan alimlar guruppisining hemkarlashquchisi bolup, u 2018-yildin bashlap izchil türde bu xizmet bilen shughullan'ghan. Qandaqla bolmisun, druning bu guruppining péshqedem ezasi bolush süpiti bilen uning töhpisi alahide muhimdur. Uning xitay siyasitini belgiligüchiler sahesi we analizchilar bilen bolghan téximu keng alaqiliri washin'gtondiki hökümet we aqillar dunyasidikilerni Uyghurlarning ehwaligha diqqet qilishqa élip keldi. Bu uning yéqinqi besh yilda izchil bu sheherni ziyaret qilip kelgenlikining sewebi, men uning bu sheherge kelgendin kéyin da'im men bilen körüshüshke waqit ajritip bergenlikidin alahide bextlik hés qildim”.

Dru gladnéy xitaydiki milliy siyaset we mesililer, Uyghurlar mesilisi, antrologiye we tarixiy mesililer boyiche 100 parchidin artuq ilmiy maqale we töt ilmiy kitab élan qilghanidi.

Shan robértsning doktor gladnéyning ilmiy töhpilirige yuqiri baha bérip mundaq deydu: “Doktor gladnéyning xizmiti xitay xelq jumhuriyitining dunyagha échiwétilgen dewrdiki shinjang Uyghur aptonom rayoni we xitayning dölet siyasiti tetqiqatidiki tunji we tesiri eng küchlük eserlerning birinini yéizishtur. Aldinqi esirning 80-yillirining axiri we 90-yillarning béshida, uning esiri tetqiqatning tüsini tiklep, uning yolida mangghan bu témilarda ewladmu ewlad yéngi alimlargha tesir körsitidighan ramka ornatti. Eger siz yéqinqi ottuz besh yilda Uyghurlargha yaki xitay xelq jumhuriyiti dölet teweliki siyasitige yézilghan her qandaq kitabni körsingiz, muqerrer halda druning eserlirini ularning terjimihalidin tapalaysiz”.

Dru gladnéy Uyghur ziyaliyliri we alimliri bilenmu alaqilerde bolghan we ularghimu chongqur tesiratlarni qaldurghanidi. Hazir indi'ana uniwérsitétida ilmiy tetqiqat bilen shughulliniwatqan, qazaqistandiki turan uniwérsitéti profésssori ablet kamalofning éytishiche, dru gladnéyning wapatidin ottura asiyadiki alimlarmu, hetta u uchrashqan Uyghur ziyaliylirimu qayghurghan. Dru gladnéy köp qétim qazaqistan qatarliq ottura asiya memliketliridimu ilmiy tekshürüshlerde bolghanidi ( awaz).

Merhum proféssor dru gladnéy Uyghurlarning yéqin dosti we pikirdéshi süpitide Uyghur jama'iti we teshkilatliri bilenmu köp qétim uchrashqan. Merhumning wapatidin qayghurghan dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysaning bildürüshiche, u dunya Uyghur qurultiyining pa'aliyetlirigimu qatniship, ularni toghra yolgha bashlaydighan pikirlerni bérip turghan, u dunya Uyghur qurultiyining qollighuchisi we Uyghur xelqining semimiy dosti idi.

Dru gladnéy kaliforniyediki pomona shehiride tughulup ösken we siyatél shehiridiki washin'gton uniwérsitétida ijtima'iy antropologiye boyiche doktorluq unwani alghanidi.