Уйғурларниң қазақистанға аммиви көчүш тарихидин

Мәлумки, һазир қазақистан уйғурларниң сани җәһәттин дуня бойичә уйғур елидин кейин иккинчи орунда туриду. Уйғурлар оттура асияниң шундақла қирғизистан, өзбекистан вә түркмәнистан җумһурийәтлиригиму тарқалған.

Тарихтин мәлум болушичә, 19-әсирниң иккинчи йеримидин башлап пүткүл уйғур елидә көтүрилгән миллий-азадлиқ һәрикәт нәтиҗисидә ғулҗа шәһирини мәркәз қилған мустәқил или султанлиқи вә қәшқәрни мәркәз қилған йәттишәр дөлити вуҗутқа кәлгән иди. Мәзкур мәмликәтләр болупму английә, хитай вә русийәниң сиясий тәсири астида болди. 19-Әсирниң йәтмишинчи йиллири һәр икки мәмликәт русийә вә чин империйилири тәрипидин йоқитилди. Һазир қазақистанда яшаватқан уйғурларниң көп қисми уйғур елиниң әнә шу или вилайитидин көчүп чиқип орунлашқанларниң әвладлири дәп қаралмақта.

Тарихчи абләһәт камалофниң ейтишичә, қазақистан уйғур җәмийитиниң тарихи йирақ өтмүштин башланған болуп, уйғурлар вә мәркизий асия хәлқлири бир тарихқа игә болған. Тарихниң илгирики көплигән дәврлиридә уйғур дияри вә йәттису территорийәлири бир қатар күчлүк мәмликәтләрниң, шу җүмлидин түрк қағанлиқиниң, қараханийлар дөлитиниң, моғулистанниң тәркибигә киргән иди.

А. Камалоф уйғурларниң кейинки вақитлардики аммиви көчүшлирини уйғур елиниң или вилайитидә қурулған уйғур султанлиқи билән бағлаштуруп, мундақ деди: “1871-йили или султанлиқи территорийисиниң чар русийә әскәрлири тәрипидин бесивелиниши нәтиҗисидә әлахан башлиқ уйғурларниң чоң бир қисми верний шәһиридин шималға көчүрүлгән болуп, султан вә униң уруқ-туғқанлири һәм йеқинлириниң мәһәллиси қурулған иди. Кейинрәк бу мәһәллә алмата шәһириниң тәркибидә болуп қалди. У йәрни уйғурлар мушу күнгичә <султанқорған> дәп атайду. 1881-Йилқи санкт-петербург шәртнамисигә бинаән или вилайити русийә тәрипидин чин империйисигә тапшурулғанда или аһалисигә русийәниң йәттису вилайитигә көчүш һоқуқи берилди. Шу вақитта аммиви көчүш 1881-йилдин 1883-йилғичә созулди. Бу көчүш нәтиҗисидә 45миң уйғур йәттису райониға келип орунлашти. Улар верний вә яркәнд наһийәлиригә орунлаштурулди. Бу җәһәттә яркәнд уйези( наһийәси) әнә шу или вилайити русийәниң қол астида болған вақитта қурулған иди. Кейин у йәттису вилайити тәркибигә киргүзүлди. Мана шу территорийәдә бәш болуслуқ қурулди: яркәнд-таранчи болуслуқи, ақсу-чарин болуслуқи, маливай, қорам вә қарасу болуслуқлири. 1909-Йили яркәнд-таранчи болуслуқида ақкәнд болуслуқи бөлүнүп чиқти. Башта 42 уйғур йезилири қурулған иди. Кейин, йәни 20-әсирниң башлирида уларниң сани 99 ға йәтти”.

1914-Йили санкт-петербург шәһиридә нәшир қилинған пйетр румянсефниң “таранчи” намлиқ китабида или вилайитиниң қайси йеза-шәһәрлиридин чиққан уйғурларниң йәттисуниң қәйәрләрдә орунлашқанлиқи, уларниң қандақ йезиларни бәрпа қилғанлиқи һәққидә тәпсилий ейтилған. Мәсилән, уйғур елиниң чоң буғра, кичик буғра, сәккиз он, хонихай, мазар, нилқа дегән мәһәллиридин көчүп чиққан уйғурлар ақсу болуслуқиға орунлашқан. Һазирқи алмата вилайити уйғур наһийисиниң чоң ақсу йезисида әнә шу вақитларда кичик буғра, чоң буғра мәһәллилири қурулған иди.

Алматада 2009-йили нәшир қилинған “султанқорған. Шәхсләр тарихи” намлиқ китабниң аптори имәрҗан қадирофниң тәкитлишичә, униң аниси җәнәм әлахан султанниң иниси җәпәмниң қизи болуп, униңдин ташқири әлаханниң кевирбәг, насәнбәг, осман хәлпәм дегән ака-инилири болған.

Имәрҗан ака зияритимизни қобул қилип, мундақ деди: “колпаковский өзәң илғавал, қәйәрни алимән десәң дәптикән. Бовам ака-инилири билән келип, мушу йәрни илғаваптикән. Биз туруватқан йәр әнә шу колпаковский бәргән йәр, дөңмәлидин, сайбойидин, лайсудин, қарисудин. Уларниң кейинки тәқдири, апамниң ейтип беришичә, бир кечидила йоқап кетиптикән”.

А. Камалофниң қаришичә, или уйғурлириниң йәттисуға көчүп чиқишида атақлиқ уйғур тиҗарәтчиси велибай йолдашеф муһим рол ойниған. Алимниң билдүрүшичә, йәттису вилайити билән уйғур ели оттурисида зич иқтисадий вә мәдәний мунасивәтләр мәвҗут болғанлиқтин аһалиниң бир йәрдин иккинчи йәргә көчүп-қонуши тәбий болған. Сиясий бурулушлар нәтиҗисидә аһалә оңайлиқчә чегрилардин өтүп, башқа тәрәпләргә кетиш мумкинчиликигә игә иди. Йәттисуниң көплигән уйғурлири қазақлар, туңганлар охшашла уйғур елигә көчүп кәткән.

Сиясий тәқибләшләр бойичә қазақистанлиқ мутәхәссис рабик исмайилофниң пикричә, қазақистан уйғурлири башқиму хәлқләр билән бир қатарда пүткүл иттипақ даирисидә йүргүзүлгән аммиви қирғинчилиқларниң, иқтисадий ислаһатларниң, сиясий тәқибләрниң қурбанлириға айланған ади. Мәсилән,1916-йилқи русийә падишасиға қарши көтүрилгән қозғилаң, 1918-йили йәттисуда қизил әтрәтләр тәрипидин уйғурларниң аммиви қирғин қилиниши, йәни “ату паҗиәси”, 1930-йиллардики коллектипләштүрүш сиясити, 30-йилларниң ахирлирида елип берилған сиясий тәқибләр вә һаказалар.

Р. Исмайилоф қазақистанда йүз бәргән мәзкур сиясәтләрниң ичидин “ату паҗиәси”ниң пәқәт уйғурлар бешиға кәлгән зулум икәнликини алаһидә тәкитләп, мундақ деди: “мушу кәмгичә униң сәвәби намәлум. Бәзиләрниң сөзигә қариғанда, гоя қазақ-орусларни әгишип йеңи һакимийәткә қарши чиқип, алматадики сепилға һуҗум қилғанмиш. Бирақ мән ойлаймәнки, уйғурлар башқа милләт вәкиллири биләнму қатнашқан. Бирақ немишкидур қирғинчилиқ уйғур йезилирида елип берилди”.

Униң тәкитилишичә, “ату паҗиәси” һәм униңдин кейин йүргүзүлгән тәқибләр пәқәт қазақистандила әмәс, бәлки болупму уйғурлар зич олтурақлашқан қошна өзбекистандиму, уйғур елидиму елип берилип, буниң ақиветидә уйғурниң йүзлигән илғар вәкиллири, он миңлиған аһалиси қирғинчилиқлардин, намратчилиқтин, сәргәрданлиқтин қаттиқ зәрдаб чәккән. Буниңдин ташқири, 1941-йили башланған совет-герман уруши дәвридиму миңлиған қазақистанлиқ уйғурлар җәң мәйданлирида қурбан болди, уйғур мәдәнийити, сәнити, әдәбияти еғир әһвалға дучар болди.