Zunun téyipofning sowét-xitay düshmenlikidin tughulghan “Sherqiy türkistan yéride” kitabi

Uyghurlarning 20-esirdiki milliy azadliq we musteqilliq inqilablirining teqdiri sowétlar ittipaqining jughrapiyewi siyasiy we xelq'ara munasiwet siyasiy istratégiyeliri bilen zich baghlan'ghandek Uyghurlarning tarixiy tetqiqatliri we metbu'atlirimu oxshashla sowét ittipaqining ene shu siyasetliri bilen gireleshkenidi. 1974-Yili moskwadiki “Pen” neshriyati teripidin rus tilida neshr qilinip keng tarqitilghan sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti milliy armiyesi mu'awin bash qomandani we 1955-yilidin kéyinki xitay xelq azadliq armiyesi générali zunun téyipofning “Erkinlik üchün küreshte” mawzuluq 1944-1949-yilidiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi we sherqiy türkistan jumhuriyiti heqqidiki eslime xaraktérlik kitabning bashta moskwadin, arqidin Uyghur tilida 1977-yili almutadin tarqitilishi roshen siyasiy arqa körünüshke igidur. Bu eser sowét-xitay dostluqi dewride emes, eksiche düshmenlik, hetta urush qilish jiddiyliki mezgilide yoruqqa chiqirildi. “Bu, mexsus moskwaning orunlashturushi boyiche yézilghan we otturigha chiqirilghan kitab idi” -deydu almutada yashaydighan Uyghur tarixi we siyasiy mesililiri tetqiqatchisi, sabiq sowét armiyesi polkowniki qehriman ghojamberdi ependi. Uning qarishiche, bu sowét-xitay otturisidiki 1962-yilidin bashlan'ghan we jiddiyleshken reqiblik, siyasiy toqunush, hetta herbiy jehettiki toqunush hem urush qilish weziyiti bilen zich baghlinishliq idi.

1960-Yilighiche pütünley xitayni her jehettin qollighan sowét ittipaqi 1962-yillardin kéyinki sowét-xitay reqiblik dewride yuqiriqidin tamamen eksiche yol tutti. Mana bu eksiche yol moskwaning Uyghur tarixi, Uyghur medeniyiti, Uyghurlarning til-edebiyat we sen'iti qatarliq sahelerdimu aktip ipadilendi. Ene shu 1960-1980-yillar arisida Uyghur yazghuchilirining 19-we 20-esirdiki milliy azadliq we milliy musteqilliq küreshlirini eks ettüridighan, Uyghurlarning xitay mustemlikichilirige qarshi küreshliri bayan qilinidighan türlük edebiy eserliri, mesilen ziya semedi, xizmet abdullin, mesimjan zulpiqarof we bashqilarning tarixiy romanliri, powéstliri arqimu-arqidin neshr qilinip tarqitildi. Qehriman ghojamberdining éytishiche, edebiyat we sen'ette ene shu xitay mustemlikichilirige qarshi azadliq kürishi muhim téma boldi.

1962-Yili shinjang herbiy rayonining mu'awin shtab bashliqliq we xitay armiyesining général mayoruluq unwanini tashlap, sowét ittipaqigha köchüp kélip almutagha yerleshken sabiq sherqiy türkistan armiyesi polkowniki zunun téyipof bir mezgil siyasiy terbiye alghandin kéyin zawutlarda mes'ulluq xizmetliride boldi. U, ene shu 1955-1962-yilliri arisida köchüp kélip yerleshken sabiq sherqiy türkistan inqilabining bir qisim kadirliri, yeni öz sepdashliri bilen birlikte 1970-1980-yillarda xitay kompartiyesining Uyghur diyaridiki siyasetlirige qarshi her xil pa'aliyetlerde we teshwiqatlarda bolghanidi. Zunun téyipof bilen 1946-yilidin bashlap ghulja we ürümchilerde alaqilerde bolghan sabiq sherqiy türkistan armiyesi ofitséri, 1960-1980-yillardiki qazaqistan penler akadémiyesining Uyghurshunasliq bölümi we institutlirida xizmet qilghan merhum Uyghurshunas batur ershidinof 2013-yili hayat waqtida zunun téyipofning ene shu “Erkinlik üchün küreshte” namliq kitabining moskwaning pilani ikenlikini, hetta uni bashta rusche chiqirip, arqidin terjime qildurulghanliqini bildürgenidi.

Zunun téyipofning mezkur eslimisi rus tilida “Erkinlik üchün küreshte” dep atalghan bolsa 1977-yili almutada Uyghur tilida chiqqanda “Sherqiy türkistan yéride” dep nam bérilgenidi. Uyghurchidiki bir qisim mezmunlar azraq toluqlan'ghan. Uyghurlar tarixi we shexslirige a'it qamus we bashqa köpligen eserlerning tüzgüchisi we mu'ellipi, almutada yashaydighan proféssor abdullajan samsaqof ependining éytishiche, mezkur eser 1944-1949-yilidiki sherqiy türkistan jumhuriyiti we inqilabi heqqidiki tunji we birqeder ishenchlik pakitlar bilen yézilghan eserdur. Shunga u, Uyghur tarixi qamu'isini tüzüshte bu eserdin köp paydilan'ghan.

Eslide sowét ittipaqi bashtin axiri özlirining sherqiy türkistan inqilabigha yardem bergenlikini we qollighanliqini yoshurghan we mexpiy tutqanidi. Emma néme bolup, 1970-yillarda zunun téyipofning bu kitabi rus we Uyghur tilida neshr qilindi. Bu tarix moskwagha némige kérek boldi? qehriman ghojamberdi öz qarashlirini otturigha qoydi.

Rusche “Erkinlik üchün küreshte” jem'iy 120 bet bolsa, Uyghurche “Sherqiy türkistan yéride” 135 bet bolup, jem'iy 3 baptin terkib tapqan. Kitabta sherqiy türkistan inqilabining bashlinishi, azadliq teshkilatining qurulushi we pa'aliyetliri, 1944-yili 7-noyabir ghulja qozghilingi, jumhuriyetning qurulushi, herembagh, ayrodrom we bashqa jaylardiki jengler, üch front urushi, birleshme hökümet, 1947-1949-yilliridiki exmetjan qasimi bashchiliqidiki küreshler, exmetjanlarning ölümidin kéyinki xitay kompartiyesining sherqiy türkistanni igilishi we xitayning öz wediside turmay, Uyghur we bashqa xelqlerge qarita basturush siyasiti yürgüzgenliki qatarliq pütün tarixiy jeryanda birqeder ixcham yorutulghan. Amérikadiki 1940-yillar Uyghur éli tarixi tetqiqatchisi ferux taran ependining qarishiche, zunun téyipof sherqiy türkistan inqilabidiki muhim shexs bolghachqa uning bayanliri ishenchlik we pakitliq roligha ige.

1980-Yillarda, bolupmu sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, qazaqistan, qirghizistan, özbékistanlargha yerleshken sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining her derijilik kadirliri, milliy armiye ofitsérlirining türlük eslimiliri, maqaliliri almutadin tarqitilidighan “Yéngi hayat” gézitide köplep élan qilindi. Zunun téyipofning mezkur kitabi 1944-1949-yilidiki sherqiy türkistan jumhuriyiti tarixini tetqiq qilishtiki muhim menbelerning birige aylinip, mutexessislerning paydilinish eserliri qataridin orun almaqta.