“Uyghur tetqiqati zhurnili”ning yéngi sani neshirdin chiqti

Türkiyede chiqiwatqan “Xelq'ara Uyghur tetqiqati” zhurnilining 4 - sani oqurmenleri bilen yüz körüshti. Bu sanda Uyghur tili, edebiyati, tarixi, folklori bilen munasiwetlik 14 maqale, kitab bahalash we tonushturush bilen munasiwetlik 5 maqale yer alghan bolup, türkiye we dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghurshunaslarning yéqinqi mezgildiki tetqiqat netijiliri otturigha qoyulghan.

Zhurnalda merhum türkolog tursun ayupning”xitaydiki türkiy tillar tetqiqatining yéqinqi 20 yilliq tereqqiyati toghrisida” namliq maqalisi؛ ümit eker we ünal zalning “Risale - i tömürchilik” we “Ebu nasir samani tezkirisi” namliq maqaliliri؛ derya ersözning “Markisizmche tenqid usuli boyiche iz romanining pérsonazhliri heqqide” namliq maqalisi؛ alimjan inayetning “On ikki muqam nami heqqide” namliq maqalisi؛ ebru qilichning “Uyghur türklirining épos we xelq dastanlirida xizir obrazi” namliq maqalisi؛ sawut mollawutowning “Bilal nazim” namliq maqalisi؛ ömerjan nurining “Turpan Uyghurlirining 1732 - yilida sherqqe köchüshi bilen munasiwetlik bir höjjet” namliq maqalisi؛ adem ögerning “Uyghur kök meshripi heqqide” namliq maqalisi؛ derya özkanning mmuyghur xelq dastanlirida reng simiwolliri: qaraliq, aqliq” namliq maqalisi؛ memtili tahirning “Ottuz oghul meshripining yerlik alahidilikliri toghrisida” namliq maqalisi؛ gunilla törnwalning”xoten we qeshqer: gunnar yarring we yarring yighindisi” namliq maqalisi؛ nebijan tursunning “1878 - 1881 - Yilliridiki ili krizisi we uning aqiwiti” namliq maqalisi؛ yüsüpjan yasinning “8 - 9 - Esirlerdeki Uyghurlarda ma'arip” namliq maqalisigha orun bérilgen.

Bulardin bashqa yene meghpiret kemal yunusoghluning türk til komitéti teripidin neshir qilin'ghan “Uyghurche - xitayche idiqut sözlüki” namliq kitabi؛ kemal arslanning “Qedimki Uyghur türkchisi grammatikisi” namliq kitabi؛ merhum tursun ayupning wapatining 10 yilliqi munasiwiti bilen neshrge teyyarlan'ghan we milletler neshriyati teripidin neshir qilin'ghan “Uyghur yéziq tilining tarixigha da'ir mesililer” namliq kitabi؛ alimjan inayetning türk til komitéti teripidin neshir qilin'ghan “Uyghur xelq dastanliri 2” namliq kitabi؛ muhemmet polatning shinjang yashlar - ösmürler neshriyati teripidin neshir qilin'ghan “Uyghur edebiyatida 50 yil” namliq kitabi tonushturulghan.

Bulardin nebijan tursunning maqaliside 19 - esirning axiridiki Uyghur siyasi tarixida Uyghurlarning teqdiri bilen munasiwetlik dewr bölgüch ehmiyetke ige ili krizisning otturigha chiqish sewebliri, eyni chaghdiki rayon we xelqara xaraktérliq siyasi weziyet we mezkur krizisning netijiliri ishenchilik tarixiy höjjetlerge tayinip bayan qilin'ghan. Bu maqalidin char rusiye néme üchün ajizlap yimirilishke yüz tutqan ching impériyisige qarshi jeng élan qilishqa pétinalmighanliqi we ili rayonini ching impériyisige tashlap chiqip ketkenlikining tarixiy arqa körünishi we seweblirini nahayiti yaxshi chüshen'gili bolidu. Aptorning bayan qilishiche, 1877 - 1878 - yilliridiki osmanli - char rusiye urushi gerche ruslarning ghelibisi bilen ayaqlashqan bolsimu, bu urush char rusiyining iqtisadining ajizlap weyran bolushigha sewep bolghan. Iqtisadi jehettin éghir talapetke uchrighan char rusiye ching impériyisi bilen urush qilishqa jür'et qilalmighan, ili rayonini ching impériyisige tashlap bérish bedilige, ching impériyisining iqtisadi tölem we bezi imtiyazlarni telep qilalighan.

Bu yerde ching armiyisining qomandani zo zongtangmu nahayiti ustiliq bilen taktika ishletken. Eslide ching impériyisi sherqte yaponiye bilen urush qiliwatqan bolsa, gherbte en'giliyining bésimi astida qalghan. Mushundaq weziyette zo zongtang aldi bilen ili sultanliqigha hujum qilmay, aldi bilen sherqiy türkistanning jenubigha hujum qilip yaqup begning qoshunlirini meghlup qilghan, arqidin shimalgha qarap ilgiriligen. Zo zongtang yaqup beg üstidiki ghelibisini kozir qilip ruslargha wehime salghan. Ili sultanliqimu öz ichidiki ixtilap we jédeller bilen ajizliship ketken bolup, ne ruslargha, ne zo zongtang qoshunigha taqabil turush küchi bolghan. Zhurnalda élan qilin'ghan sawut mollawutow “Bilal nazim” namliq maqaliside ili sultanliqining ichki ziddiyetliri nahayiti konkrét misallar bilen bayan qilin'ghan.

Qedirlik anglighuchilar, gunilla törnwalning “Xoten we qeshqer: gunnar yarring we yarring yighindisi” namliq maqaliside meshur türkolog gunnar yarringning qolyazmilar yighindisi, xoten we qeshqerdin qolyazma we matériyal toplash, yighish jeryani tonushturulghan. Bu maqaligha qarighanda, gunnar yarring yighindisi dunyadiki üch chong yighindining biri bolup hésablinidiken. Bu yighindida 560 parche qol yazma bolup, hemmisi 16 - esirdin 20 - esirgiche bolghan mezgildiki tarixiy dewirlerge a'it iken. Bu qolyazmilar klassik edebiyat, xelq edebiyati, islam dini, tarix, qanun, soda, tibabet, shamanizm, sofizm we misyonérliq bilen munasiwetlik bolup, chaghatayche, özbékche, farsche, erebche, mongghulche, tibetche, urduche qatarliq tillarda yézilghan iken. Gunnar jarring bu qolyazmilirining bir qismini molla rozi axundin sétiwalghan, bir qisimni bolsa eyni chaghda qeshqerde misyonérliq pa'aliyiti bilen shughullan'ghan kishiler bergen. Gunnar yarring yighindisi Uyghur medeniyet tarixi üchün nahayiti muhim. Bularning hazirqi tilgha transkripsiye qilinishi, terjime qilinishi we üstide tetqiqat élip bérilishi zörür idi. Zhurnaldiki “Risale - i tömürchilik” we “Ebu nasr samani tezkirisi” namliq maqalilar ene shu gunnar yarring yighindisidin tépilghan qolyazmilar heqqide yézilghan bolup, bu jehettiki boshluqni toldurushqa hesse qoshqan.

Zhurnaldiki bashqa maqalilardimu Uyghur tili, edebiyati, tarixi we folklori üstidiki tetqiqatlarda qolgha keltürülgen yéngi netijiler otturigha qoyulghan.

Hörmetlik anglighuchilar, “Xelq'ara Uyghur tetqiqati zhurnili” ikki yildin beri izchil halda neshir qilinmaqta.

Türkiyede mushundaq bir zhurnalning neshir qilinishida qandaq zörüriyet bar idi? bu zhurnalning fonkitsiyisi néme? Uyghurshunasliq bilen omumiy türkologiyening qandaq munasiwiti bar? bu heqte ége uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining professori Uyghurshunas zeki qaymaz ependi ziyaretimizni qobul qildi.

Muxbir: proféssor zeki qaymaz ependim, türkiyede ikki yildin beri xelqara Uyghur tetqiqati zhurnili namliq bir ilmiy jurnal neshir qiliniwatidu. Türkiyede mushundaq bir zhurnalgha éhtiyaj bar mu? bu zhurnalning ehmiyiti néme?

Proféssor zeki qaymaz: hazir uniwérsitétlirimizning nurghun pakultétlirida türk tili we diyaléktliri bilen munasiwetlik dersler bar. Bu derslerni alidighanlar, bu dersni béridighanlar yaki bu sahe ishlewatqanlar üchün mushundaq bir zhurnalgha éhtiyaj bar idi. Türkiyede hazirqi zaman Uyghur tili tetqiqati saheside yoshurun bir küch bar. Chünki hazirqi zaman Uyghur tili uzun tarixiy kechmishi bolghan bir til. Yeni bu til qedimki Uyghur tilining biwaste dawami hésablinidu. Shunga meyli qedimki Uyghur tili, meyli hazirqi zaman Uyghur tili üstidiki tetqiqatlar bolsun, bu tetqiqatlarda qolgha keltürülgen tetqiqat netijilirini biwaste élan qilish üchünmu bu zhurnalgha éhtiyaj bar idi. Uyghur tetqiqat zhurnili bu sahediki boshluqni tolduridu, elan qilin'ghan maqalilar arqiliq Uyghurshunasliq tetqiqatigha hesse qoshidu dep oylaymen.

Muxbir : Uyghurshunasliq, yeni “Uyghuristika” yaki Uyghur tetqiqati dep atiliwatqan ilim tarmiqi bilen omumiy türkologiyening qandaq munasiwiti bar?

Profesér zeki qaymaz: méningche, Uyghurshunasliq türkologiyining asasini teshkil qilidu. Buning sewebi Uyghur tili we edebiyatining tarixiy kechmishidur. Bizde türkologiye eslide Uyghurshunasliq tetqiqati bilen bashlighan. Bolupmu qedimki Uyghur dewridin qalghan Uyghurche yazma matériyallarning otturigha chiqishi bilen türkologiye bashlighan déyishke bolidu.

Hörmetlik anglighuchilar, xelq'i'ara Uyghur tetqiqati zhurnilida Uyghur tarixi, tili, edebiyati, folklori sahesi boyiche türkche we Uyghurche maqale, terjime maqale we kitab tonushturush maqalilirigha orun bérilmekte.

Bu programmini izmirdin idiqut teyyarlidi.