Uyghur tetqiqatigha a'it köp sandiki kitab xelq'ara türkologiye muzéyigha qoyuldi
2017.06.04

Türkologiyige, jümlidin Uyghur tetqiqatigha a'it köp sanda kitab we qol yazmilar qazaqistanning paytexti astanadiki xelq'ara türk akadémiyisining xelq'ara türkologiye muzéyigha qoyuldi.
1991-Yili sabiq sowét ittipaqi yimirilip ottura asiya türkiy jumhuriyetliri musteqil bolghandin kéyin, türkiye jumhuriyiti bu döletler bilen shundaqla dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan türkiy milletler bilen bolghan munasiwitini kücheytishke alahide ehmiyet bérip kelmekte. Bu meqset bilen xelq'ara ammiwi teshkilatlar, tetqiqat merkezliri hetta döletler otturisida hemkarliqlar ornatmaqta. Bu da'iride 2009-yili 10-ayning 3-küni ezerbeyjanning nexchiwan shehiride chaqirilghan 9-nöwetlik türkiy jumhuriyetler dölet bashliqliri aliy yighinida qazaqistan dölet bashliqi nursultan nazarbayéfning teklipi bilen türk dunyasi toghrisida tetqiqat élip baridighan bir merkez qurush qarari maqullan'ghan idi. Bu qarargha asasen 2010-yili 5-ayning 25-küni qazaqistanning paytexti astanada xelq'ara türk akadémiyisi nami astida bir tetqiqat merkizi qurulghan. Mezkur merkezni türkiye, ezerbeyjan, qazaqistan we qirghizistan ortaq qurghan bolup, pa'aliyetlirige dunyaning herqaysi jayliridiki pütün türkiy millettin bilim ademliri ishtirak qilmaqta.
Xelq'ara türk akadémiyisining tarmiqida bir kutupxana bilen türkologiye muzéyi qurulghan. Kutupxanigha tonulghan tarixchi zéki welidi tughan, 1944-1992-yillirida yashighan wén'giriyelik tonulghan türkolog mandoky kon'gur, 1968-yili moskwada neshr qilin'ghan “Rusche-Uyghurche lughet” ni tüzgen tatar Uyghurshunas emir nejip, tonulghan qedimki Uyghur tili tetqiqatchisi proféssor doktor osman fikri sertqaya qatarliq kishiler köp sanda kitab we qol yazmilirini kutupxanigha bergen. Bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghan amérika michigan dölet uniwérsitéti yawro-asiya, rusiye we yawropa tetqiqat merkizining mu'awin mudiri proféssor doktor timur qoja'oghlu ependi mezkur kutupxanidiki kitab sanining 60 minggha yetkenlikini kélechekte dunyadiki eng chong türkologiye kutupxanisigha aylinidighanliqini bayan qildi.
Bu yil 26-mayda astanada chaqirilghan ijtima'iy pen tetqiqati yighin'gha ishtirak qilghan we bu jeryanda muzéy bilen kutupxanini ékskursiye qilghan tonulghan obzorchi, türkiye axi-ewran uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespi oqutquchisi doktor kürshat zorlu ependi xelq'ara türk akadémiyisi tarmiqidiki kutupxana we türkologiye muzéyi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Xelq'ara türk akadémiyisi astana shehirining merkizidiki nahayiti muhim bir jaygha jaylashqan. Bu yerde türkologiye muzéyi bilen kutupxanining échilishi bekla muhim. Kutupxanida türk dunyasining herqaysi jayliridin kelgen kitab we qol yazmilar qoyulghan. Men buning kélechekte téximu kéngiyidighanliqigha ishinimen. Xelq'ara türk akadémiyisi yéqinda mongghuliye döliti bilen bir toxtamname tüzüptu. Mezkur akadémiyening mudiri proféssor doktor darxan qidiralining éytishiche mongghuliye dölet muzéyida saqliniwatqan köktürk we Uyghur döliti mezgilige a'it qol yazma we kitablarni élip kélidiken. Yene bezi döletler bilen bu xil toxtamnamilerni tüzüsh arqiliq qedimki qol yazmilar bu muzéyigha sétip élip kélinidiken”.
Proféssor doktor timur qoja'oghlu ependi qedimki Uyghur qol yazmilirining bérlin, parizh, london, istanbul, moskwa we béyjing qatarliq sheherlerdiki kutupxanilarda saqliniwatqanliqini, az sandimu bolsa astanadimu barliqini tekitlidi.
Proféssor doktor timur qoja'oghlu ependi qedimki Uyghur tékistlirini amérikiliq bir türkologning yéqinda bir tom halda neshr qildurghanliqini bayan qildi.
Türkiyening enqere shehiridiki hajettepe uniwérsitéti tarix oqutquchisi doktor erkin ekrem ependi astanada bundaq bir muzéy we kutupxanining échilishining Uyghur tetqiqati üchün asanliq yaritip béridighanliqini tekitlidi.
Qazaqistanning astana shehiride échilghan muzéy dunyadiki tunji türkologiye muzéyi bolup, muzéygha nurghun türkologlarning shexsiy buyumliri, xet-chekliri we bezi muhim eserliri qoyulghan. Bularning ichide rusche-Uyghurche lughetni tüzgen proféssor doktor emir nejibowich nejibning, türkiyede tonulghan qedimki Uyghur tili tetqiqatchisi istanbul uniwérsitétidin pénsiyige chiqqan türkolog, proféssor doktor osman fikri sertqayaning qedimki Uyghur tili toghrisida yazghan muhim eserliri we shexsiy buyumliri qoyulghan.
Emir nejibning “Uyghurche-rusche lughiti” 1968-yili moskwada neshr qilin'ghan bolup, selchuq uniwérsitétining sabiq oqutquchisi doktor iqlil qurban teripidin türkchige terjime qilinip, 2008-yili türkiye til tetqiqat idarisi teripidin neshr qilindi. Ikki yil burun 2-qétim neshr qilin'ghan eser 33 ming sözni öz ichige alidu. Türkiyediki birdin bir Uyghurche türkche lughet hésablinidu. Merhum emir nejip bu lughettin bashqa Uyghur tili oqushluqi kitabi we köp sanda maqale yazghan Uyghurshunas tatar bolup, Uyghur diyaridimu bir mezgil yashighan.