1944-Yilidiki jumhuriyet némishqa “Uyghuristan” emes “Sherqiy türkistan ”dep ataldi?

Uyghurlar  19-esirning birinchi yérimidin tartip bashqa  musulman xelqliri bilen birlikte   manju impériyesining ishghaliyitige, 1930- we 1940-yillarda  xitay ishghaliyitige qarshi köp qétim qozghilip, öz hakimiyetlirini qurushqa muweppeq  bolup, özliri qurghan musteqil hakimiyetlerni her xil namlar bilen atidi. Bolupmu 1930-1940-yillarda ikki qétim qurghan jumhuriyitini “ Sherqiy türkistan” nami bilen atidi. Gerche, Uyghurlar pütün Uyghur diyaridiki nopusi eng köp asasiy xelq shuningdek  mezkur ishghaliyetke qarshi musteqilliq, azadliq küreshliridiki asasiy küch bolsimu, emma qurulghan hakimiyetlirige nam bergende “Uyghuristan” namini qollanmidi.  Uyghuristan nami 1920-1930-yillarda Uyghurlar arisida mewjut bolsimu, hetta tarixta  Uyghur éli, Uyghuristan dégendek namlar  köp esirler ishlitilgen bolsimu, lékin 20-esirde qurulghan bu ikki jumhuriyetke  birdek halda “Sherqiy türkistan” nami qollinildi.

Undaqta inqilab rehberliri arisida özlirining hakimiyitige qandaq nam bérish, öz wetinini qandaq atash heqqide muzakiriler we muhakimiler bolmighanmu? 1944-1949-yilighiche mewjut bolghan sherqiy türkistan inqilabiy hökümiti qurulghan ashu 1944-yili 12-noyabir künide  “ Azadliq teshkilati” ezaliri we munasiwetlik rehberler bu döletni néme dep atash heqqide muzakire qilmayla “ Sherqiy türkistan jumhuriyiti” dep atighanmu?    1944-yili 12-noyabir küni sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti ghulja shehiride resmiy qurulghanliqi jakarlan'ghan chaghdiki 16 neper hökümet ezasining biri, sherqiy türkistan jumhuriyiti hökumiti  bash katipi bolghan  merhum abdure'up mexsum ibrahimi 2004-yili hayat waqtida 12-noyabir küni jumhuriyetni élan qilishtin burunla özlirining  quridighan dölet nami heqqide köp qétim muzakirilerde bolghanliqi, beziler “ Uyghuristan jumhuriyiti” dep atashni otturigha qoyghan bolsa, yene bezilerning “ Sherqiy türkistan jumhuriyiti” dep atashni éytqanliqi, köp muzakiriler we pikirler arqiliq “ Sherqiy türkistan jumhuriyiti” namini békitkenlikini sözlep bergenidi.

Abdure'up mexsum ibrahimining qeyt qilishiche, Uyghuristan  dep atash Uyghurlarning arzusigha muwapiq bolsimu, biraq sherqiy türkistan jumhuriyiti déyilgende barliq her millet xelqini  birleshtürüp, ittipaqlashturup xitay hakimiyitini üzül-késil yoqitishqa paydiliq bolidu dep qaralghan.

 Abdure'up mexsum ibrahimi  shu qétim  özliri élan qilidighan jumhuriyetni sherqiy türkistan nami bilen atishidiki yene bir muhim terepning  1933-yili 12-noyabirda qeshqerde sabit damollam qatarliqlar bashchiliqida qurulghan döletning sherqiy türkistan namini qollan'ghanliqi, özlirining ene shu jumhuriyetni qayta qurushni  közde tutqanliqini tekitlidi.

Lékin abdure'up mexsum ibrahimining  tekitlishiche, sherqiy türkistan déyish  pantürkizm bilen alaqisiz bolup, xitay özlirini eyibligendek ular héchqachan pantürkizm yaki pan'islamizmni teshwiq qilmighan. Pantürkizm we pan'islamizm qalpiqi xitay we sowét kommunistlirining, bolupmu xitay kommunistlirining qilghan bir töhmitidin bashqa nerse emes.

 Qazaqistandiki tarixchi qehriman ghojamberdi we  amérikadiki tarix tetqiqatchisi taran Uyghur abdure'up mexsum ibrahimining qarashlirigha qoshulup, özlirining eyni waqitta sherqiy türkistan atalghusining qollinishidiki chüshenchilirini otturigha qoydi.

Bu programmining toluq nusxisini yuquridiki awaz ulinishtin anglighaysiz.