Xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasitining arqa körünishi heqqidiki teywenlik tetqiqatchining esiri

Ixtiyariy muxbirimiz idiqut teyyarlidi
2015.08.17


Hörmetlik radi'o anglighuchilar, teywenlik tetqiqatchi wu chinaning “Shinjang: milli kimlik: xelqaraliq riqabet we xitay inqilabi: 1944 - 1962 - yillar” namliq kitabi Uyghur élining yéqinqi zaman tarixi üchün nahayiti qimmetlik bir ilmiy eserdur. Bu kitab mol arxip matériyalliri asasida teyyarlan'ghan bolup, gerche xitay tarix noqtineziri asasida yézilghan bolsimu, xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan assimilyatsiye siyasitining tarixiy arqa körönüshini nahayiti roshen yorutup bergen.

Bu kitabtiki melumatlargha qarighanda, xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan assimilyatsiye siyasiti 19 - esirning axirida shekillen'gen. Menching ziyaliyliridin wéy yu'an we gong zijén Uyghur élining stratégiyilik ehmiyitini bayqighandin kéyin menching xan sariyigha mezkur rayonni xitayning bir ölkisige aylandurush we buning üchün bu rayonni xitay köchmenler bilen toldurush heqqide teklip pikir sun'ghan. Chünki bu ikki ziyaliy en'giliyiliklerning xitayning sherqiy jenubiy déngiz sahili rayonlirida yürgüzgen epyun siyasiti bilen Uyghur élidiki pa'aliyetliri otturisida bir baghlinishliq bar dep qarighan. 1870 - Yillarning axiridiki “Quruqluq mudapi'esi terepdarliri” bilen “Déngiz mudapi'esi terepdarliri” otturisidiki munaziride “Quruqluq mudapi'esi terepdarliri” ghalip kelgen. Zo zongtang wekillikidiki “Quruqluq mudapi'esi” tereptarlirining közqarishi boyiche, rusyiyining sherqiy shimal we gherbiy shimal rayonlirigha salghan xewpi béyjingning bu rayonlardiki stratégiyilik aldinqi sépini qoldin ketküzüp qoyishigha sewep bolatti. Li xongjang wekillikidiki “Déngiz mudapiyisi terepdarliri” bolsa, Uyghur élini ishghal qilish we idare qilish üchün kétidighan iqtisadiy chiqim stratégiyilik paydisidin chong bolidu, uning ornigha déngiz mudapi'esini kücheytish muwapiq dep qarighan. “Quruqluq mudapi'esi terepdarliri”ning wekili zo zongtang menching qoshunini bashlap aldi bilen shenshi we gensudiki tungganlarning isyanlirini basturghandin kéyin gherbke qarap ilgirilep yaqup begning armiyisini meghlup qilghan we tarim oymanliqining kontrolluqini qolgha chüshürüwalghan. Shuning bilen, “Quruqluq mudapi'esi terepdarliri” 1884 - yili Uyghur élining namini “Shinjang”dep özgertip mezkur rayonni ölkige aylandurushtin ibaret tunji nishanini emelge ashurghan. Arqisidin Uyghur élide xitaydiki memuriy tüzümni yolgha qoyup bu rayonni xitay bilen bir gewdige aylandurushqa kirishken. Ikkinchi nishan musulman Uyghur xelqini assimilyatsiye qilish bolghan. Chünki menching hakimiyiti assimilyatsiyili Uyghur élini kontrol astida tutushning birdinbir charisi dep qarighan. Buning üchün 19 - esirning axiri we 20 - esirning bashlirida Uyghur élining herqaysi rayonlirida “Shötang” dep atalghan xitayche mekteplerni échip musulman Uyghur balilirini mejburi oqutushqa bashlighan.

Menching hakimiyitining yéngi stratégiyilik nishani Uyghur élide birlikke keltürülgen memuriy idare tüzümini ornitip bu rayon bilen menching impératorluqining siyasi pütünlükini emelge ashurushtin ibaret bolghan. Bu nishan üchün menching hakimiyiti 1 - basquchta xitay memuriy sistémisini Uyghur élining en'eniwi idare sistemisining ornigha dessitish. 2 - Basquchta xitaylarning dawamliq halda Uyghur élige köchüp kélishini we boz yer échishini teshebbus qilish, 3 - basquchta xitayche we kongzi idiyisi asasidiki ma'arip arqiliq türk xelqlirige qarita medeniyet assimilyatsiyili yürgüzüshtin ibaret üch basquchluq planini otturigha qoyghan.

Qedirlik anglighuchilar, wu chinaning bayan qilishiche, xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan assimilyatsiye siyasitining yene bir sewebi mundaq bolghan: 19 - esirning otturilirida gherb döletliri xitayni bésiwalghanda xitay ziyaliyliri buning sewebini xitayni idare qilghan yat milletler, yeni manjular dep qarighan we bu qarash 20 - esirning deslepki yillirida asta - asta xitay milletchilikini keltürüp chiqarghan. Xitay milletchilirining köp qismi kéyinki mezgillerde “Inqilabchilar”gha aylan'ghan. 19 - Esirning axiri we 20 - esirning deslepki yillirida xitay inqilabchiliri gherb siyasi éqimining tesiri astida “Millet” we “Milli dölet” digen uqumlarni qobul qilishqa bashlighan. Lékin xitay inqilapchiliri “Millet” dégen uqumini irq dep chüshen'gen bolghachqa, junggo / jungxu'a millitini xitay (xenzu) lardin ibaret dep qarighan. Shunga xitay inqilabchilirining wekili sun jongshen xitay chégrisi ichide yashaydighan herqaysi milletlerni asimile qilish arqiliq büyük bir xitay milliti yaritish tasawwurini otturigha qoyghan. Uning bu tesewwuri tarixi kitaplirida “Xitaylashturush nezeriyisi” yaki “Assimilyatsiye nezeriyisi” dep atalghan. Eyni chaghdiki xitay islahatchiliri bolsa inqilabchilar teshebbus qilghan “Xitay (xen milleti) milletchiliki”ning ornigha “Jongxu'a milletchiliki” nezeriyisini dessitishke tirishqan. Yu'an shika'i bashchiliqidiki islahatchi küchler “Besh milletlik jumhuriyiti"” qurushni teshebbus qilghan. Ularning pikri boyiche mongghul we tibet qatarliq milletler tashqi ishlar we herbiy ishlardin bashqa pütün ishlarda aptonomiye hoquqigha ige bolushi kérek. Lekin sun jongshen wekillikidiki inqilabchilar yu'en shikeyning milletler siyasitini fé'odal küchler bilen bolghan “Muresse” dep qarighan. Sun jongshen kéyinki mezgillerde “Jungxu'a milletchiliki”ni xitay (xen milliti)larni asasiy gewde qilghan halda “Xitaydiki herqaysi milletlerni arilashturup jongxu'a milliti shekillendürüsh”tin ibaret dep körsetken. Shuning bilen, islahatchılar teshebbus qilghan “Besh milletlik jumhuriyiti” mezmun qilghan jongxu'a milletchiliki “Xitaylashturush”ni merkez qilghan jongxu'a milletchilikige özgertilgen.

Hörmetlik anglighuchilar, teywenlik tetqiqatchi wu chinaning qarishiche, xitay kommunist hakimiyiti menching hakimiyiti teripidin planlan'ghan Uyghur élini xitay köchmenliri bilen toldurush planini emelge ashurush üchün jiddiy chare tedbirler bilen heriket qilghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.