“Tarix we bügün” (2013 - yili 6 - yanwar)

Buningdin bashqa yene yaponiye alimi yazghan 1934 - 1937 - yilliri arisida ma xushen bashchiliqidiki tunggan küchlirining xotendiki ehwali heqqidiki melumatni diqqitinglargha sunimiz.

Bulardin bashqa yene qorghas mazarning tarixi heqqide teyyarlan'ghan melumat diqqitinglarda bolidu.

Yaqupbeg bilen ching sulalisi arisida netijisiz axirlashqan diplomatik alaqiler

Qutlan maqalisi

Yaqupbeg bilen menching xandanliqi otturisida resmiy alaqe bolghanmu?

Bu so'al uzaqtin buyan Uyghur tarixi tetqiqati bilen shoghullinidighan kishiler arisida talash - tartishlarni qozghap kelgen idi. Uyghur élide 1864 - yilidin 1877 - yiligha qeder höküm sürgen yaqupbeg hakimiyitining büyük britaniye, rusiye we osmanli sultanliqi bilen bolghan diplomatik alaqiliri ilim saheside yéterlik höjjetler bilen ilgiri sürülgen bolsimu, lékin menching xandanliqi bilen bolghan munasiwiti téxiche delillenmigen idi. 2012 - Yili martta kopénhagénda chaqirilghan “Qeshqerde uchrishish” namliq xelq'araliq Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighinida yaponiyilik yash tetqiqatchi onuma takahiro tunji qétim yaqupbegning ching sulalisi ordisigha ewetken mektupini yighin ehlige ashkara qilghan idi. Aridin yérim yil ötmeyla u yene shinmen yasushi ependi bilen hemkarliqta yaqupbegning ching sulalisige ewetken mektubining esli nusxisi bilen ching sulalisining yaqupbegke yollighan jawab mektupini qoshup maqale halitide élan qildi. Buning bilen 1871 - yili yaqupbeg bilen menching xandanliqi otturisida tunji we axirqi qétim mektup alaqisining bolghanliqi resmiy ilgiri sürüldi.

Shinmen yasushi bilen onuma takahirolarning “Yaqupbeg bilen ching xandanliqi arisidiki tunji diplomatik alaqe” namliq maqalisi yaponiyide chiqidighan "asiya afriqa tetqiqati jurnili" ning 2012 - yilliq mejmu'esi (omumiy 84 - san) de élan qilin'ghan. Mezkur maqalide körsitilishiche, yaqupbegning öz dewride ching sulalisi ordisigha ewetken mektupining original nusxisi hazir teybéydiki xan sariyi (gugong) muzéyida saqlan'ghan. Nahayiti usta xettatning qelimi bilen pütken bu mektup chaghatay Uyghur yéziqi bilen xoten qeghizige yézilghan bolup, axirigha yaqubbegning shexsiy möhri bésilghan.

Mektupning aldinqi qismida yaqupbegning qoshun bashlap Uyghur élining jenubiy qismini öz hökümranliqigha élish jeryani sistémiliq bayan qilin'ghan hemde Uyghurlar yurtida meydan'gha kelgen musteqil hakimiyitining qanuniy asasqa ige ikenliki sherhilen'gen. Mektupning axirqi qismida yaqupbeg özining menching xandanliqi bilen tinch ötüsh siyasitini bayan qilghan hemde buni turpan we ürümchi urushlirida qolgha chüshken ching sulalisi emeldarlirini qoyup bergenliki bilen delilligen. Shundaqla özining Uyghur élide tiklen'gen hakimiyitining allahning iradisi bilen bolghanliqini alahide tekitligen.

Mektupning omumiy mezmunidin shuni köriwélishqa boliduki, yaqupbeg nahayiti éniq halda özining Uyghurlar yurtida tikligen hakimiyitining qanuniy asasqa ige ikenlikini eskertip ötken hemde menching xandanliqidin öz hakimiyitini étirap qilishni telep qilghan.

Yuqiriqi maqalidin melum bolushiche, yaqupbeg 1870 - yili yazda qeshqerdin zor qoshun tartip shimalgha yürüsh qilghan. Aldi bilen turpan oymanliqigha yétip bérip 6 aygha sozulghan muhasire jéngi arqiliq tungganlarni meghlup qilip shu yilining noyabir éyida turpanni ishghal qilghan. Arqidinla ürümchige yürüsh qilip, aldi bilen dawanching qel'esini alghan andin ürümchige tégish qilghan. Uzaq ötmeyla tunggan qoshunlirining serdari dawut xelpe (tumén) meghlub bolup yaqupbegke teslim bolidighanliqini bildürgen. Buning bilen ili we qomuldin bashqa Uyghur élining shimaliy qismidiki köp qisim rayonlar yaqupbegning hökümranliqi astigha ötken. Uyghur élide yaqupbeg hakimiyiti bilen menching sulalisi otturisidiki ariliq rayonmu shuning bilen ghayip bolghan.

1871 - Yili féwralda yaqupbeg ürümchidin ayrilip turpanda ikki ay turghan we qoshunlirini tertipke salghan. Bu mezgilde yaqupbeg menching xandanliqi bilen diplomatik yosunda alaqe élip bérish peytining piship yétilgenlikini hés qilghan. Shuning bilen u mexsus dölet mektupi yollap ching sulalisining pozitsiyisini bilip baqmaqchi bolghan. Uzaq ötmeyla uning shexsiy möhüri bésilghan dölet mektupi hazirlinip, turpan'gha esirge chüshken ching sulalisining emeldari méyjénching arqiliq 1871 - yili 1 - martta qomulgha yolgha sélin'ghan. Méyjénching bu mektupni élip 12 - martta qomulgha yétip barghan. Ching sulalisining qomulda turushluq alahide hoquqluq emeldari wénlin qomul wangining yardimi bilen manju til - yéziqini bilidighan Uyghur terjimanlarni ishqa sélip, bu mektupni manju we xitay tillirigha terjime qildurghan. Andin téz yürer pochta bilen béyjinggha ewetken. Shuning bilen bir waqitta, wénlin ching ordisining körsetmisi boyiche yaqupbegke jawab mektup yazghan. Shu yili 28 - martta ching sulalisining elchisi bayshitey buyruqqa bina'en bu mektupni élip qumuldin turpan'gha qarap yolgha chiqqan. Amma bu mektup turpan'gha yétip bérishtin burun yaqupbeg tuyuqsizla qarasheherge qarap yolgha chiqqan. Chünki shu waqitning özide char rusiyining qoshun bashlap kirip ili sultanliqini gumran qilishi yaqubbegni sherqiy chégragha qarighanda gherbiy chégrigha, bolupmu char rusiye tereptin kélidighan bésimgha taqabil turushqa mejbur qilghan. Shundaq qilip ching sulalisining jawab mektupi yaqupbegning qoligha tegmey qalghan. Ching elchisi turpan buyluqta turup uzaq saqlighan bolsimu, lékin mektupni tapshuridighan pursetke érishelmey qaytip ketken. Shundin kéyin yaqupbeg ichki we tashqi jehettin kéliwatqan bésimlargha taqabil turush bilen aldirash bolup kétip, menching xandanliqi bilen bolghan diplomatik oyun'gha qayta qiziqmighan. Undaqta, ching sulalisi yaqubbegning mektubigha qandaq inkas qayturghan?

Ching sulalisining yaqupbegke yollighan jawab mektupi hazir teybéydiki xan sariyi muzéyida yaqupbegning mektupi bilen birlikte saqlan'ghan. Bu mektup xitay xettatliq en'enisi boyiche chirayliq we yasalma ibariler bilen bézelgen bolup, yaqupbegni “Pasha” dégen nam bilen atighan. Lékin, mektupning pütün mezmunigha ching tewelikidiki melum bir yerlik hakimiyetke béyjingdiki manju xanidin agahlandurush bériwatqandek tüs bérilgen. Mektupta nahayiti éniq qilip, turpan we jenubtiki sekkiz sheherning eslide ching sulalisining dölet térritoriyisi ikenliki, "pasha" ning tézlik bilen bu zéminlarni öz igisige qayturup "büyük xan" ning iltipatigha érishishi aqilanilik bolidighanliqi eskertilgen.

Ching sulalisi gerche bu waqitta éghir derijidiki ichki we tashqi kirizisqa duch kelgen, Uyghur élidiki hökümranliqi alliqachan ghulighan, ordida li xongjang bilen zo zongtang wekillikidiki oxshimighan ikki guruhning talash - tartishliri kücheygen halette turuwatqan bolsimu, lékin yaqupbegning hakimiyitini étirap qilishni qet'iy türde ret qilghan. Shuning bilen bir waqitta, özlirining Uyghur élige bolghan hökümranliqining dawamliq küchke ige ikenlikini tekitligen. Buningdin yaqupbegning dölet mektupi ewetilgen 1871 - yilining bahar peslide gerche ching ordisida Uyghur élini qayturiwélish yaki tashliwétish heqqide axirqi qarar chiqirilmighan bolsimu, lékin manju xandanliqining siyaset belgilesh qatlimida yenila qoldin ketken zémin'gha nisbeten “Waz kechmeslik”, “Attin chüshsimu üzenggidin chüshmeslik” xahishining mewjutluqini körüwalghili bolidu. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan türkiye hajitöpe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti, istratégiyilik chüshenche inistitutining tetqiqatchisi doktor erkin ekrem öz qarashlirini bayan qildi.

Tarixchi shinmen ependi onuma ependiler öz maqalisida yaqupbegning ching sulalisige yazghan mektubining esli nusxisini 2011 - yili teybéydiki xan sariyi muzéyida tasadipiy bir pursette bayqighanliqini, bu mektupning yaqubbeg dölitining menching xandanliqi bilen bolghan munasiwitini tetqiq éniqlashta intayin muhim siyasiy ehmiyetke ige ikenlikini tekitleydu.