Үрүмчи "алтун хас" ширкитиниң игиси түркийәгә барғанлиқи үчүн 10 йиллиқ кесиветилгән

Мухбиримиз әркин
2021-09-22

Хитай һөкүмити уйғурларға қарита ирқий қирғинчилиқ йүргүзмәктә.

Yettesu

Хитайниң 2017-йили башланған чоң тутқунида нурғун уйғур тиҗарәтчилириниң чәтәлгә чиққан яки чәтәл билән сода қилғанлиқи үчүн тутқун қилинип, лагерларға қамалғанлиқи яки узун йиллиқ қамақ җазалириға һөкүм қилинғанлиқи мәлум.

Үрүмчидики "алтун хас" аяқ кийимлири ширкитиниң игиси аминә турсун түркийә билән сода қилғанлиқи үчүн тутқун қилинған әнә шундақ уйғур тиҗарәтчилириниң биридур.

Хитай һөкүмити илгири уйғурларни паспорт ишлитип чәтәлгә чиқишқа кәң тәшвиқ қилған болсиму, бирақ хитай 2017-йили башланған чоң тутқунда түркийә, қазақистан қатарлиқ 26 дөләтни "мәсилә бар" дөләтләр тизимликигә киргүзүп, бу дөләтләргә чиққан уйғурларни тутқун қилған.

Даириләр аминә турсунниң қандақ сәвәб билән тутқун қилинғанлиқи, немә "җинайәт" билән әйибләнгәнлики тоғрисида аилисигә ениқ чүшәнчә бәрмигән. Бирақ униң әйни вақитта аяқ содиси мунасивити билән түркийәгә берип-келип турғанлиқи мәлум.

Шинҗаң малийә-иқтисад университетини пүттүрүп тиҗарәткә киришкән аминә турсун түркийәгә ахирқи қетим 2016-йили барған. Аминә турсунниң туркийәдә турушлуқ һәдиси асийә турсунниң ейтишичә, аминә турсун 10 йиллиқ кесиветилгән. Асийә турсун буниңға аминә турсунниң түркийәгә ‍икки қетим малға келиши сәвәб болған, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Асийә турсун мундақ деди: "сиңлим аминә турсун малийә-иқтисад иниститутини пүттүргән. Банкиға бөлүнгән болсиму, ишлимәй тиҗарәт қилимән, дәп илғар тиҗарәт қилған қиз бала иди. Үрүмчи шәһридә тонумайдиған адәм йоқ, аминә турсун дисә. Түркийәгә ‍икки қетим малға кәлгәнлики үчүн тутқан гәп. Түркийәгә икки қетим кәлгән иди. Һәр кәлгинидә бир айғичә мални елип қайтатти. Бу қиз туғутида ағрип қелип, 4-дохтурханида йетип чиққан. Кинишкиси бар қиз бала техи, аран сақайған… униму маңа униң түркийәдики дости ‹сиңлиңни 10 йил кесипту' дәп йәткүзгән. Мән һәйран қалдим."

Мәлум болушичә, даириләр аминә турсунни 2018-йили өйидин елип кәткән болуп, у җийәни һаҗи ‍өмәр осман билән бир вақитта тутқун қилинған икән. Биз ‍өткәнки программимизда 2013-йили голландийәдә оқуп қайтип кәткән уйғур яш һаҗи ‍омәрниң 2018-йили 6-айда тутқун қилинип, 10 йиллиқ кесиветилгәнлики, униң әйни вақитта һаммиси аминә турсунниң дукинида ишләйдиғанлиқини хәвәр қилған идуқ.

Хитай даирилириниң һаҗи өмәр һәққидики учурлирида униң "дөләтни парчилаш җинайити" билән әйибләнгәнлики вә бу йил 5-айда биңтуәнниң үрүмчи түрмисигә йөткәп келингәнлики илгири сүрүлгән иди. Аминә турсунниң германийәдә турушлуқ акиси әли турсунму сиңлисиниң 10 йиллиқ кесилгәнликини қәйт қилди. Әли турсун мундақ деди: "бизниң һәммимизниң чәтәлгә чиқип тиҗарәт қиливатқан паспортлиримиз бар иди. Сиңлимни 10 йил кесиветипту, түркийәгә чиққан, дәп. Сиңлим үрүмчидә аяқ завути ачқан, аяқ дукиниму бар иди. Аяқлириниң хели даңқи бар иди, бизниң у дуканлиримиз ‹алтун хас' яки ‹хас аяқлири' дәп икки хил намда ечилған иди. . ."

Әли турсунму сиңлисиниң 10 йиллиқ кесилишигә униң түркийә билән болған сода мунасивити сәвәб болғанлиқини билдүрди. Униң ейтишичә, хитай сақчилири униң бешиға қара халта кийдүрүп өйидин елип чиқип кәткән. Әли турсун йәнә мундақ деди: "мән 2016-йилниң ахири көрүшүп кәлдим. Сиңлимни 2018-йили әкирип кетипту. Үндидарда 2018-йили 6-7-айлардин башлап йоқап кәтти… сиңлимниму бешиға қара халта кийдүрүп өйидин елип чиқип кетиптикән. Һазир қәйәрдиликини, һаятму яки һаят әмәсму, билмәймиз."

Хитай һөкүмити 2017-йилдин башлап уйғурларни кәң көләмлик тутқун қилип, лагер вә түрмиләргә қамиғанлиқи, мәҗбурий әмгәккә салғанлиқини инкар қилсиму, бирақ буниңға даир күчлүк дәлилләр хәлқарада уйғурларниң инсан һәқлиригә болған қорқунчлуқ бузғунчилиқни тәкшүрүш садалирини техиму күчәйтип кәлди. Хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң ейтишичә, хитай һөкүмити б д т ниң уйғур елида тәкшүрүш елип беришиға шәрт қошуп, униң чәклимисиз тәкшүрүш елип беришиға йол қоймиса, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарияти сирттин тәкшүрүшни башлиши керәк икән.