Doktor magnus fiskesyö bilen “Xitayche alahidilikke ige irqchiliq” heqqide söhbet

Muxbirimiz irade
2021.01.29
Doktor magnus fiskesyö bilen “Xitayche alahidilikke ige irqchiliq” heqqide söhbet Amérika kornél uniwérsitétining oqutquchisi, antropolog magnus fiskesyö.
Social Media

Amérika kornél uniwérsitétining oqutquchisi, antropolog magnus fiskesyö uzun yil xitayda yashighan bir tetqiqatchi bolush süpiti bilen xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan siyasiti üstide köp tetqiqat netijilirini élan qilmaqta. U xitay hökümiti Uyghur élide yolgha qoyulghan lagér tüzümi we bashqa siyasetlirini xéli burunla natsistlarning yehudiylargha élip barghan irqiy qirghinchiliqigha oxshatqan tetqiqatchilarning biri idi. U yéqinda “Xitay qanili” namliq tor bette “Xitayche alahidilikke ige irqchiliq” mawzuluq maqale élan qilip, kishilerge bek tonushluq bolmighan xitay jahan'girliki we xitay irqchiliqi heqqide melumat berdi. Biz bu munasiwet bilen aptorni ziyaret qilip uning bilen söhbet ötküzduq.

Doktor magnus fiskesyö xitay hökümitining xitay bolmighan milletlerge qaratqan siyasetliri, milyonlighan Uyghurni jaza lagérlirigha qamash we hetta korona wirusi yuqumidin kéyin xitay ölkiliride ewj alghan qara tenliklerni ochuq–ashkara kemsitish weqelirigiche hemmisining qozghatquch amilning xitayda uzun tarixqa ige bolghan irqchiliqqa munasiwetlikini bildürdi.

“Xitayda irqchiliq intayin keng tarqalghan. Siz uni nurghun kishilerde bayqaysiz. Xitay hökümiti resmiy bayanlirida buni qet'iy étirap qilmaydu, xitayda irqchiliq yoq, deydu. Biraq bu xata. Ularning sherqiy türkistandiki siyasetliri, bir milletni peqet milliti sewebidin lagérlargha qamishining özi bir irqchiliq. Xitay hökümiti ulargha irqiy zorawanliq siyasetlirini yürgüzüwatidu. Men özümning shexsi tejribemni élip éytsam, xitay hökümet emeldarliri bilen ayrim paranglashqan waqtingizda ularning omumiy jehettin dunyagha nisbeten irqchi köz qarashqa ige ikenlikini bayqaysiz. Xitay resmiy siyasetliride irqchiliq mewjutluqini étirap qilmisimu, nurghunlighan hökümet emeldarliridin adettiki puqralarghiche irqchiliq xahishi singip ketken. Ular dunyani irqlar boyiche chüshinidu we xitayni birinchi nomurluq irq dep qaraydu.”

Magnus fiskesyö yene xitay irqchiliqining dunyada bek bilinmesliki nurghun döletlerning xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan siyasetlirining mahiyitini chüshinelmeslikige seweb boldi, chünki kishiler irqchiliq uqumini gherb döletliri bilen birleshtürüp chüshiniwalghan” deydu.

Shunga u maqaliside xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqning xelq'arada yéterlik naraziliqqa duch kelmesliki, hetta irqchiliqning derdini yetküche tartqan afriqa döletlirining xitayning Uyghurlargha qiliwatqan irqchiliqigha a'it polattek pakitlar aldidimu süküt qilishi, b d t da xitayni qollap awaz bérishidiki seweblerni noqul xitayning iqtisadiy küchige we afriqa döletliri hakimiyetlirining mustebitlikige baghlap chüshendürüsh yétersiz, dep mulahize qilghan.

U maqaliside mundaq dégen: “Hazirgha qeder nurghun kishiler xitaydimu sistémiliq irqchiliq mewjutluqini, uning yiltizlirining xitay impiriyesigiche tutishidighanliqini bilmeydu. Xitayning irqchiliqimu bashqa nurghun shekillirige oxshash, impéryalistlarning özini üstün körüshidin kélip chiqqan. U boysundurulghan, mustemlike qilin'ghanlarni jümlidin köpinche hallarda bir qeder qoyuq tenlik ademlerni iptida'iy, exmeq we qalaq dep qarashtek bir tereplimilikte ipadilen'gen. Biz bundaq irqchi bir tereplime qarashlar zenjirini bügün shinjangda körüwatimiz. Nurghun tereplerdin qarighanda shinjang zamaniwi xitayning mustemlikisi bolup, u yerdiki köchmen mustemlikichi idiyediki xitaylar hemishe yerlik xelqlerge bir tereplime qaraydu. Bu xitayning sürgündiki Uyghur pa'aliyetchilirige qarshi élip bériwatqan rezil tor irqchiliqidimu ipadilinidu.”

Magnus fiskesyö söhbitimizde mundaq deydu: “19-20-Esirlerde yawropaning mustemlikichi küchlirining dunyaning nurghun jaylirini boysundurushi netijiside gherb kéngeymichiliki we amérika qatarliq döletlerdiki irqchiliq weqeliri dunya tarixining asasiy mezmunini teshkil qilghan. Bu weqeler kishilerning tarixni chüshinishtiki asasiy liniyesi bolghan. Netijide kishiler irqchilqining bashqa jaylardimu mewjutluqini untup qaldi, xitayning en'eniwi irqchiliqi kölengge astida qaldi. Men bu maqalem arqiliq kishilerge xitaydiki irqchiliqningmu tarixtiki gherb kéngeymichilikige oxshash impériyalizimliqqa tutishidighanliqini, 19-esirde yawropaliqlar afriqigha tajawuz qilip, ularni boysundurup, ékspilatatsiye qilghan'gha oxshashliqini chüshendürmekchi boldum”

Magnus fiskesyö maqaliside xitayning ishghalchiliq tarixi heqqide oqurmenlerge mundaq melumat bergen: “Zamaniwi xitay hökümetliri izchil halda özlirini jahan'girlikning qurbani süpitide körsitishke urun'ghan, ular bügünki xitay xeritisining qanliq ishghallar bilen tolghan jahan'girlik tarixining mehsuli ikenlikini étirap qilishni we uning bilen yüzlishishni ret qildi. Emeliyette uning zémini eng axirqi resmiy impériye ching sulalisi dewride bir qatlan'ghan. Shu sewebtin xitay xeritisi bügünkidek halette. Arqidinla u zamaniwi milliy dölet süpitide élan qilindi. Shundin béri ching impériyesining kéngeymichilikidin qalghan miraslar qayta hel qilinmidi, hetta undaq qilish cheklendi. Bügünki mekteplerde xitayning ‛hemishe tinch‚ ikenliki ögitilidu, bu heqiqetenmu kishini heyran qalduridighan bir yalghanchiliq.”

Magnus fiskesyö mundaq deydu: “Xitay hökümiti mekteplerde balilirigha hazirqi xeritini körsitip, mana bu bizning xeritimiz we bu ezeldin mushundaq idi, dep ögetti. Hergizmu bizning zéminimiz kéngeymichilik netijiside bügünkidek kéngeygen démidi. Dunyaning bashqa jayliridimu shundaq. Xitayni chüshenmekchi bolghan birisi qarapla xitayning bügünki xeritisini köridu we uni ezeldin mushundaq idi, dep oquydu. Héchkim ulargha bu xeritining bir tarixi barliqini éytimighan”.

Magnus fiskesyö xitay hazirqi zaman dölet uqumining asasi “Milliy dölet”, u xitaylarni bashqa milletlerdin üstün körüshtek “Xitay üstünlüki” asasida qurulghan, deydu.

“Kommunistlar hakimiyet yürgüzüshtin ilgiri, ular idé'ologiyesini “Xelq'arachiliq” we jahan'girlikke qarshi turush dep jakarlighan. Ular hetta xitay impériyesi teripidin boysundurulghan xelqlerge, jümlidin tibet, Uyghur, miyaw qatarliq milletlerge musteqilliqini qayturup béridighanliqini wede qilghan. Buning höjjetlik pakitliri bar. 1949-Yildin kéyin, ular wedisidin yéniwaldi. Kommunistlar resmiy bayanlirida yuqiridiki topluqlarning hemmisini génétikiliq ‛xitay‚ dep, ularni döletning ayrilmas bir parchisi, dédi. Xitaylar ilgiri Uyghurlarning aptonomiye hoquqini qeghezde bolsimu étirap qilghan, hazirqi tereqqiyattin qarighanda, xitay emdi bunimu yoqitidighan oxshaydu. Ular hazir milliy rehberlerni xitay rehberler bilen almashturuwatidu, sherqiy türkistandila emes, bashqa jaylardimu milletlerning öz tilini qollinishini cheklewatidu. Ularning nurghun heriketliri xuddi ular etila biz bu milletlerni xalimaymiz, ularni yoqitimiz we biz hemmimiz birla millet xitay bolimiz, dep jakarlaydighandekla körünidu. Demalliqqa bolmisimu, axirqi niyiti shundaqtek qilidu. Epsuski, bu xitay hökümitining we xitay hökümitige siyaset pilanlishigha yardem bériwatqan xitay tetqiqatchilarning ortaq köz qarishi”.

Doktor magnus fiskesyö maqaliside Uyghurlarning irqy qirghinchiliqqa uchrishi bilen netijiliniwatqan irqchiliq heqqide töwendikidikilerni dégen: “Bügünki künde, shinjangda natsistlar uslubidiki milletni saplashturush yeni xitay impériyesige warisliq qilghan millet we medeniyetning köp xilliqini yoqitish meqset qilin'ghan axirqi hel qilish charisi qolliniliwatidu. Epsuski xitaydiki dölet irqchiliqi qachan dunya teripidin we hetta xitay xelqining özi teripidin keng étirap qilinip ret qilinmighuche uning yoqilishidin söz échish mumkin emes.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.