Uyghurlarda ramizan bashlinishtin ilgiriki diniy murasimlar we ramizan qoshaqliri

Süret, 2008 - yili 8 - awghust küni, héytgah meschiti meydanidiki jüme namizidin tarqighan uyghur jamaitidin bir körünüsh.

Uyghurlarda ramizan éyi bashlinip 30 kün roza tutush ibaditi tamamlinip ramizan éyining axirqi küni yéngi ay körünüsh bilen roza axirliship, roza tutush perzining ada qilin'ghanliqi tentene qilinip roza héyt bayrimi qilinidu.

Uyghurlar arisida ene shu roza éyi bashlinishtin ilgiriki aylardin tartip axirlashquche bolghan ariliqta adette köpligen diniy murasimlar ötküzülidu.

Uyghur élida neshr qilin'ghan Uyghurlarning diniy murasimlirigha a'it kitablarda körsitilishiche “Barat kéchisi” her yili ramizan éyidin ilgiri (shebanning on tötinchi küni kéchisi) ötküzülidighan diniy murasim. Bu künde kishiler öy-öydin yaghliq qapaq, qoghachlardin yéqilghan mesh'ellerni kötürüp, mazarliqlargha topliship erwahlarning rohigha du'a-tilawet qilidu. Muqam we hökmetlerni oqup, sama salidu, hékaye-chöchek we qisse éytishidu shundaqla mehellerdiki yash balilar jem bolup, yaghliq qapaqni uzun badirning uchigha békitip meschitning ögzisi yaki mehellidiki hemme kishi köreleydighan igizlikke chiqip mesh'el yéqip:

Barat keldi bügün kéche,
Uxlimanglar tang atqiche.

Barat keldi tuydunglarmu,
Qazan'gha yaghni quydunglarmu?

Poshkal-quymaq saldinglarmu,
Bizge atap qoydunglarmu?

Dep bashlinidighan “Barat qoshiqi” ni yuqiri awazda özige xas ahangi bilen towlap hemme kishini “Barat kéchisi”ning kirgenlikidin xewerdar qilidu. Buni “Weshshemsi towlash”mu dep ataydu. “Weshshemsi” towlighanlargha kishiler öyliride pishurulghan poshkal-quymaqlarni hediye qilishidu. “Barat kéchisi” erwahlarni yoqlash murasimi bolup, kona barat, yéngi barat dep ikkige bölünidu. Burun ölüp ketken ejdadlarning rohigha séghinish kona barat, shu yili ichide ölgenlerning rohini yoqlash yéngi barat déyilidu. “Barat kéchisi” murasimi Uyghurlarning neziride islam diniy murasimi dep qarilidu.

Chet'elde neshr qilin'ghan Uyghurlarning örp-adetlirige a'it maqalilerde yézilishiche “Barat kéchisi” diniy murasimini keng kölemlik ötküzüsh Uyghurlar arisida keng omumlashqan pa'aliyet bolup, bu murasim 1950-yillarning otturilirighiche dawam qilghan, kéyin xitay kompartiyisi bu xildiki diniy murasimlarni ötküzüshni chekligen. Shuning bilen “Barat kéchisi” diniy murasim süpitide kolléktip ötküzülmeydighan, emma a'ililerde ötküzülidighan da'irisi tar bolghan murasimgha aylan'ghan.

Uyghurlarda “Barat kéchisi” diniy murasimidin bashqa yene “Tünek kéchisi” murasimi bolup, bu heqte yézilghan Uyghur élidiki kitablarda bérilgen uchurlarda:“Tünek kéchisi-qemeriye yil hésabida sekkizinchi ay-barat éyining on beshinchi küni kéchisi muhemmet peyghemberge “Peyghemberlik wehi kelgen” kéche dep qarilip musulmanlar, jümlidin Uyghurlar bu künning xatirisi üchün “Tünek kéchisi” ötküzidu. Ular tün boyi ibadet qilidu. Buni “Sünnet” dep qaraydu. Bu kéchide meschit, xaniqalarda ibadette bolghuchilar köp bolidu. Ayallar bolsa öyliride olturup xetme ötküzidu. Kishiler yene yaghliq qapaqni köydürüp badra uchigha ilip mesh'el ornida égiz kötürüp qebristan, mazar-mashayiqlargha bérip erwahlarni yoqlaydu. Shu kéchisi mexsus tamaq qilip yégüchiler bolidu. Bu barghanséri küchidin qiliwatqan diniy murasimlardin biri” déyilgen.

Ziyaritimizni qobul qilghan fransiyening parizh shehiridiki asare-etiqiler sodigiri ehed hajim “Barat kéchisi” din ibaret bu diniy murasimining ilgiri qeshqerde élip bérilishi heqqide toxtaldi.

‏Uyghur élidiki tarixiy matériyallarda körsitilishiche, Uyghurlar ramizan éyida diniy pa'aliyetlerni élip barghandin bashqa, özige xas milliy alahidilikke ige pa'aliyetlernimu ötküzidighan bolup, ottuz kün roza ichide kishiler bir-birini iptargha chilliship, öz-ara méhman bolushup hem söhbette bolushidu. Balilar rozining oninchi künidin kéyin mehelle arilap, her bir a'ilining aldigha kélip ramizan qoshaqlirini éytiship oynaydu. Öy igiliri ulargha her xil yémekliklerni we pul-mal sowgha qilidu. Ramizan qoshaqliri her xil mezmunlarni öz ichige alghan bolup, balilar:

Rozining oni küni qedri küni,
Rozining zakatini biring qéni.

Ramizanu-ramizan, alahu sherra mizan,
Muhemmed ummetige sherra mizan.  
Ramizan éytip kelduq ishikingge,
Xudayim bala bersun böshükingge,

Öyingizning arqisida ay körüner,
Hemme öydin mushu öy bay körüner.

Öyingizning arqisida qatar-qatar qoyning izi,
Bizge bir paqlan béring bayning qizi.

Ramizanda öltürgining boz-ala qoy,
Göshini özüng yiseng töshini qoy.

Qozuqungni u yerge qaq, bu yerge qaq,
Taghiringda un bolmisa suprangni qaq.

Qondiqida toxuliri qaqaqlaydu,
Pixsiq xotun nan bermey walaqlaydu.

Dégendek qoshaqlarni towlap mehelle arilaydu.

Ramizan éyidiki bu pa'aliyet heqqide toxtalghan ehed hajim bu xildiki pa'aliyetlerning ilgiri qeshqerning pütkül yézilirida élip bérilidighanliqini eslep ötti.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.