Gérmaniye shirketliri üchün Uyghur mesilisige dawamliq sel qarashning imkaniyet da'irisi taraymaqtiken
2021.10.29
Uzundin buyan xitay bazirigha tayinip qalghan gérmaniye shirketliri, xitayning barghanséri küchiyiwatqan mustebit siyasiy tüzülmisi we chet el shirketlirini tizginleshke urunushidek bésimi seweblik yéngi yol tépishqa, xitay bilen bolghan soda hemkarliqidiki bir mezgillik shériklik munasiwitini axirlashturushqa mejbur bolmaqtiken.
26-Öktebir “Siyaset” kündilik gézitide gérmaniye shirketliri duch kéliwatqan bu mesile heqqide toni intayin küchlük bir parche maqale élan qilindi. Maqale “Bérlin'gha nisbeten éyitqanda, béyjingning kishilik hoquq depsendichiliklirige biperwa qarash barghanséri qéyin'gha toxtimaqta” dégen kirish söz bilen bashlan'ghan idi. Maqalide, nöwette gérmaniye shirketliri xitayda yoluqiwatqan siyasiy cheklime we teqip, Uyghur qatarliq milletler üstidin yürgüzüliwatqan insaniyetke qarshi jinayetlerge sel qarash tüpeyli peyda boluwatqan ijtima'iy hem exlaqiy bésim, gherb qimmet qarishi duch kéliwatqan tehditlerge taqabil turush éhtiyaji qatarliq obiyéktip amillarning gérmaniyeni xitay siyasitini özgertishke mejburlawatqanliqi, gérmaniye üchün buningdin bashqa bir tallashning istiqbali yoqliqi ilgiri sürülgen.
Maqalide bayan qilishiche, dunyadiki ikki chong aptomobil we mashinasazliq sana'iti goruhi bolghan wolkiswagén we ziménis gerche xitay bilen bolghan soda hemkarliqi arqiliq yillardin buyan gérmaniye iqtisadining tereqqiyat sijilliqigha kapaletlik qilip kelgen bolsimu, emma bu soda hemkarliqining altun dewri emdi axirlashqan. Shi jinpingning nöwette chet el shirketlirini tizginlesh, nazaret qilish tüzülmisining küchiyishi, uning qoshna ellerge shekillendüriwatqan tehditliri, ishghali astidiki milletlerge séliwatqan zulumliri, xitayda gérmaniyening sana'et mehsulatlirigha qarita éhtiyajning töwenlishi, xitaydiki Uyghur qatarliq milletler üstidin élip bériliwatqan kishilik hoquq depsendichilikining xelq'araliq bir mesilige aylinip barghanséri küchlük bésim shekillendürishi qatarliq amillar, bu shirketlerning xitaydiki shirin chüshlirini berbat qilip tashlimaqtiken. Ürümchide tarmaq zawuti bolghan wolkswagén mashina shirkiti bolsa “Uyghur mejburiy emgikige chétishliq” dégen shikayet seweblik fédiral hökümetning tekshüriüshini qobul qilishqa mejbur bolghan.
“Gérmaniye soda-sana'etchiler birleshmisi” ning mes'uli sigférd ruswurm gérmaniye shirketlirining xitaydiki teqdiri we xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliki toghrisida toxtalghanda, goya u sana'et lidéri süpitide emes, belki xelq'ara kechürüm teshkilatining bir xadimi kebi söz qilip: “Kishilik hoquq döletning ichkiy ishi emes” dégen hemde shirketlerni xitaydin ümid kütmey, özliri bash bolup “Xelq'araliq mejburiyetlirini ada qilishning qizil siziqini sizishi lazim” liqini tekitligen.
“Gérmaniye soda-sana'etchiler birleshmisi” yéqinda élan qilghan “Mustebitler bilen hemkarlashqan chaghdiki mes'uliyet” namliq körsetmide “Shirketler payda yaratqandila uzun muddetlik riqabet küchini saqlap qalalaydu. Eger biz iqtisadiy jehettin ze'ipleshsek, démokratik qimmet qarashlirimiznimu qoghdap qalalmaymiz” dégenlerni tekitlesh bilen birge, “Shundaq bolushigha qarimay, béyjingning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan basturushliri, xongkongdiki démokratik heriketning ayaq asti qilinishi we awstraliyege oxshash uzun muddetlik hemrahning düshmen'ge aylandurulishi, qobul qilish qéyin ehwaldur” dégenlerni ipade qilghan. Körsetmide yene “Soghuqqanliq bilen bahalighanda, xitay bilen bolghan soda hemkarliqidiki özgirish eng yuqiri chekke yetti, ‛yer shariwi hemkarliqqa tayinip bazar igilikini tereqqiy qildurush we démokratik qurulmini ilgiri sürüsh‚ dégen arzulirimiz emelge ashmidi” déyish arqiliq, xitay bilen bolghan hemkarliqning közligen meqsedke yitelmigenliki, “Soda hemkarliqigha tayinip turup xitayni démokratiyege yéteklesh” tin ibaret mérkil teshebbus qilghan bu shirin xiyaldin waz kéchishning zamani kelgenliki tekitlen'gen.
Gérmaniyediki Uyghur ziyaliysi gheyur qurban ependi bu heqte toxtalghanda, anjila mérkilning wezipisining axirlishishi bilen gérmaniyediki partiyelerning bashqiche bir xitay siyasiti üstide izdiniwatqanliqini we buningdiki seweblerni bayan qilip ötti.
Maqalide tilgha élishiche, gérmaniye xitay we rusiyege oxshash mustebit döletler bilen soda hemkarliqini uzun yil dawamlashturup kelgen bir dölet bolup, bügün'ge kelgende, xitay gérmaniyening muhim mashinisazliq téxnikilirini qolgha chüshürüp bolghan. Emdi gérmaniyege burunqidek éhtiyajimu qalmighan. Zörür tépilsa gérmaniye shirketlirini siqip chiqiriwételeydighan halgha yetken. Meérkilning xitaygha bolghan yumshaq qolluq siyasitining aqiwéti künséri qarangghulashqan. Bu sewebtin 9-aydiki saylamda ghelibe qilghan gérmaniyediki yéshillar partiyesi we erkin démokratlar partiyesi hakimiyetni qoligha élish aldida turghan sotsiyal démokratlar partiyesi bilen birliship, téximu keskin bolghan “Yéngi xitay siyasiti” ni berpa qilish, qimmet qarashliri özliri bilen oxshash bolghan amérika bilen téximu ilgirilep hemkarlishish teshebbusida bolghan.
Gérmaniyediki Uyghur ziyaliysi miéhriban xanim bu heqte toxtalghanda, gérmaniyede anjéla mérkil berpa qilghan kona xitay siyasitining göri qézilishqa bashlighanliqini, yéngi hökümetning “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilishini ümid qiliwatqanliqini tilgha aldi.
Melum bolghinidek, Uyghurlar uchrawatqan depsendichilikler mesiliside amérika, en'giliye, kanada, bélgiye, gollandiye, chéxiye qatarliq döletler “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilghan bolsimu, gérmaniye peqet “Insaniyetke qarshi jinayet” da'iriside cheklinip qalghan idi. Yawropadiki eng küchlük dölet bolghan gérmaniye, fransiye, italiye qatarliqlarning xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqliri seweblik “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” gha keskin mu'amilide bolalmaywatqanliqi yawropadiki bashqa döletlerge tesir körsitish bilen birge, Uyghurlarni öz ichige alghan kishilik hoquq organlirining küchlük tenqidige uchrimaqta. Gerche bu döletler aldinqi heptiler b d t da élan qilin'ghan xitayning jaza lagérlirigha qarshi ortaq bayanatqa imza qoyghan 43 döletning ichide bolsimu.
Nöwette xitayda gérmaniyening 5 mingdin artuq shirketliri her xil tijaret bilen shughullanmaqtiken. Bu shirketlerning bir qismi xitayning téxnika ötünüp bérishke qistishi, xitayning téxnika oghrilishi, sanliq melumatlarni melum qilishqa mejburlishi, üzlüksiz nazaret qilishqa we türlük cheklimilerge yoluqushi seweblik xitaydiki tijaretlirige xatime bérishning yollirini izdimekte iken. Shi jinpingning yéqindin buyan “Ortaq béyish” shu'ari astida xususiylar igidarchiliqidiki shirketlerni qamal qilishi, axbaratlarni tizginleshni kücheytishi, döletning künséri békinme haletke qarap ilgirilishi we mustebitlik patqiqigha barghansiri chungqur chöküshi, “Uniwérsal xitay hérismenliki” ge giriptar bolghan gérmaniye shirketleride endishe peyda qilmaqta iken. Shirketler buning dawasi üstide jiddiy izdenmekte iken. “Gérmaniye soda-sana'etchiler birleshmisi” bolsa gérmaniye shirketlirining xitay bilen bolghan soda hemkarliqigha medet bérish uyaqta tursun, eksiche bu heqte agahlandurush signali chalmaqta iken.