"11 - синтәбир вәқәси" ниң хатирә мәзгилидә уйғурлар "террорлуққа қарши уруш"ниң сүйистимал қилиниватқанлиқини тәкитлиди

"11 - синтәбир" террорлуқ һуҗуми йүз бәргинигә бу йил 15 йил болди. Һәр йили бу вақитта америкилиқлар шу қетмлиқ террорлуқ һуҗумида һаятидин айрилған миңлиған бигунаһ кишиләрни әсләйду, уларни хатириләйду. Бирақ, чәтәлләрдики уйғур көзәткүчилири бу вәқәниң йәнә бир қурбанлириниң уйғурлар икәнликини илгири сүрүшиду. Уларниң қаришичә, америкиниң шундақла дуняниң тарихида бир бурулуш һасил қилған бу вәқә, хитай һөкүмити үчүн уйғурларни террорлуққа бағлап туруп әдибини беридиған пурсәт яритип бәргән. Шуңа уйғур тәшкилатлири һәр йили 11 - синтәбир күнидә уйғур мәсилисини хәлқараниң сәмигә селишни тәкитләп кәлмәктә.

Һөрмәтлик радийо аңлиғучилар, 2001 - йили йүз бәргән 11 - синтәбир террорлуқ һуҗумиға 15 йил тошқан мәзгилдә америка уйғур бирлики қармиқидики "уйғур кишилик һоқуқ программиси" мәхсус баянат елан қилип, 11 - синтәбир вәқәсиниң қурбанлириға вә шундақла уларниң аилә - тавабиатлириға чоңқур тәзийисини билдүрди. Улар шундақла миңлиған бигунаһ кишиләрниң һаятиға қәст қилинған бу террорлуқ вәқәсини қаттиқ әйиблиди. Улар демократийигә вә кишилик һоқуққа тәшна болған уйғурларниң мушу хил қиммәт қаришиға игә америкилиқларниң террорлуққа қарши қиливатқан урушиниму қоллайдиғанлиқини ипадә қилди. Әмма улар террорлуққа қарши урушниң бир қисим дөләтләр тәрипидин кишилик һоқуқни дәпсәндә қилидиған пурсәткә айландурулмаслиқи керәкликини тәкитлиди.

"11 - сентәбир вәқәси" америка тарихидикила әмәс, пүткүл дуня тарихидики бир зор бурулуш нуқтиси болуп қалған иди. Бу вәқә билән тәң, америка хәлқарани террорлуққа қарши ортақ күрәш қилишқа чақирған. Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси елшат һәсән әпәнди бүгүн радийомизға қилған сөзидә, америкиниң әң ярдәмгә муһтаҗ вақитта дуняға қилған бу мураҗиитиниң хитай үчүн уйғурларни бастуридиған бир пурсәткә айландурулғанлиқини ейтти.

Илшат һәсән әпәндиниң көрситишичә, "11 - сентәбир вәқәси" америкида йүз бәргән болсиму, бирақ уйғурларму мана мушу вәқә сәвәбидин әң еғир қурбан бәргүчиләргә айланған.

Хитай һөкүмити 11 - синтәбир вәқәсидин кейин уйғурларниң мәсилисини террорлуққа бағлиған болса, 2009 - йилидики үрүмчи вәқәсидин кейин "иккила қол қаттиқ болуш, балдур тутуш қилиш, вақтида зәрбә бериш, һәрикәткә өтүштин аввал уҗуқтуруш, йилтизидин түгитиш" дегәндәк ибариләрни очуқ - ашкара ишлитип, бастурушни күчәйткән. Хитай йәнә бу йилниң бешидин башлап "террорлуққа қарши туруш қануни" ни иҗра қилишқа башлиған иди. Уйғур кишилик һоқуқ программисиниң башлиқи алим сейитоф әпәнди баянаттики сөзидә "һечқандақ бир дөләтниң террорлуққа қарши урушни тинчлиқпәрвәр сиясий өктичиликни бастурушқа ишлитиш һоқуқи йоқ, бундақ усул мәсилини техиму зорайтиду. Хитай йеқинда елан қилған террорлуққа қарши туруш қануни хитай һөкүмитиниң уйғурларниң тинчлиқ билән қилған наразилиқлирини түптин һәл қилидиған чарә издәшкә қилчиликму қизиқмайдиғанлиқини көрситип бәрмәктә" дегән. У йәнә хитай қораллиқ қисимлириниң уйғур елиниң җәнубидики 3 вилайәт, бир областта "террорлуққа қарши туруш маневири" өткүзүп, йеңи уруш қораллирини синақ қилишиға дуняниң диққәт қилишини тәләп қилған.

Уйғур кишилик һоқуқ программиси баянатида йәнә, мәзкур "террорлуққа қарши туруш қануни" хитайниң ичи вә сиртидики органларни, кишиләрни, тәнқидий пикирләрниму җазалашни мәқсәт қилғанлиқини әскәртип, түрмидики уйғур зиялийси илһам тохти шундақла хитайдин қоғлап чиқирилған фирансуз мухбир урсула ханимниң вәқәлири буниң яхши өрники, дәп баян қилған.

Урсула ханим,хитай һөкүмити "хәлқаралиқ җиһад тәшкилати" ниң биваситә йолйоруқиға асасән елип берилған террорлуқ һәрикити, дәп елан қилған "бай көмүркан вәқәси"ни "бу дегән йәрликләрниң һөкүмәтниң иҗралириға болған наразилиқидин келип чиққан өч елиш характерлик һәрикәт, уни хәлқара җиһад һәрикитигә бағлайдиған йетәрлик испат йоқ" дәп хәвәр язғанлиқи үчүн хитайдин чиқириветилгән иди.

Америка уйғур бирләшмиси рәиси елшат һәсән әпәнди һазирғичә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң хәлқара җамаәтни уйғур елидики вәқәләрни хитай илгири сүргәндәк террорлуқ әмәсликини, буни пәрқләндүрүш керәкликини әскәртип кәлгәнликини билдүрди. Әмма у һәрқайси дөләт һөкүмәтлириниңму бу мәсилидики мәйданиниң чиң болуши керәкликини тәләп қилди.

Бүгүн хәлқара кишилик һоқуқ оргини болған "әркинлик сарийи"ниң тәтқиқатчиси сара кук ханим "дипломат" журнилида елан қилған мақалисидә, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң тинчлиқпәрвәр өктичиликини "террорлуқ" вә "бөлгүнчилик" дегән нам астида җазалаватқанлиқини, 2013 - 2014 - йиллири арисида террорлуқ, зораванлиқ вастиси қолланмиған 592 нәпәр уйғурниң юқириқидәк җинайәтләр билән сотқа тартилип, җазаланғанлиқини билдүргән. Униң ейтишичә, йәнә шу йиллар ичидә, уйғур елидики сотларда 12 миң дава көрүлгәнликини, дава ечилған бу кишиләрниң һәммисиниң асасән тинчлиқпәрвәр намайишларға қетилған, һөкүмәтниң диний бесим сияситигә наразилиқ билдүргән, интернеттә чәкләнгән учурларни көргән кишиләр икәнликини ейтқан.

Буни бесиш арқилиқ, пикриңизни йезиң

• Принт
• Һәмбәһр
• Әвәтиш

Барлиқ пикир - баянларни көрүш.

• Бүгүнки аңлитиш
• Илгирики аңлитишлар