“Uyghurlar heqqide hékayiler” diki hékayiler (3): “5-Iyul weqesi” diki ghayib yashlar

2009-Yilidiki “5-Iyul” weqesi Uyghur hazirqi zaman tarixida nahayiti muhim orun tutidighan weqelerning biri hésablinidu. Shu waqitlarda dunyadiki herqaysi axbarat wasitiliride mundaq ikki türlük mezmundiki xewerler asasiy éqimni teshkil qilghan idi. Uning biri, xitay hökümiti bashqurushidiki shinxu'a agéntliqining melumatlirini asas qilghan “Uyghur topilangchiliri köpligen bigunah xitay ammisini urup öltürüwetken” dégen mezmundiki xewerler bolsa, yene biri, d u q we bashqa Uyghur teshkilatlirining “Xitay hökümiti gu'angdung ölkisidiki shawgu'en shehiride Uyghurlarning bihude tayaq yep ölüp kétishige süküt qilghanliqi üchün Uyghurlar adalet telep qilip ürümchide tinchliq namayishi qilghan. Emma saqchilar namayishchilargha hujum qilghanliqi üchün namayish malimanchiliqqa aylinip ketken” dégen melumatliri bolghan.

“Uyghurlar heqqide hékayiler” ning aptori in'grid xanimning bildürüshiche, u shu waqitlarda téléwizor yaki radiyodin “5-Iyul ürümchi weqesi” heqqidiki xewerlerni anglighan yawropaliqlargha addiyla shekilde melum bolghini “Ürümchide Uyghurlar bilen xitaylar otturisida toqunush bolghan we 197 neper xitay puqrasi öltürülgen” dégen melumatlar bolghan. Emma bu “Toqunush” ning arqisigha yoshurun'ghan tüplük sewebler hemde bashqa amillar heqqide yawropaliqlarning bixewer ikenliki aptorni bekmu bi'aram qilghan. Shuning bilen u mezkur eserning ikki babini mushu weqelerge béghishlashni qarar qilip, ghalip we hamut isimlik ikki Uyghur yigitining prototipini yaratqan.

U bu heqte mundaq deydu: “Bu ishlar heqqide özümmu anche köp melumatliq bolmighanliqim üchün manga shu waqitta bashqa tallash bolmidi. Shu sewebtin ghalipning hékayisidiki weqelerni men ‛erkin asiya radiyosi‚ din anglidim shuningdek bashqa xewerlerdinmu shu waqitta köpligen yash balilarning, bolupmu muxbirlar we tor sahiblirining ushtumtutla ghayib bolup kétiwatqanliqini anglidim. Bu ghayiblarning ata-anilirimu ularning nege ketkenlikini, balilirining hayat yaki ölüp ketkenlikinimu bilishke ilajsiz qalghan. Bir ayal kishi bolush süpitim bilen shundaq waqitlardiki anilarning qandaq sekpare bolup kétidighanliqini tesewwur qilip kördüm. Bu heqiqetenmu kishining yürikini éziwétidighan bir ehwal idi. Hamutning béshidin ötken ishlarni bolsa bir yash yigit manga sözlep bergen. Mana mushular men bilgen heqiqiy ehwallar idi.”

Aptorning herqaysi axbarat wasitiliridin xewer tépishiche, “5-Iyul weqesi” din ikki kün ötkende top-top xitaylar kochigha chiqip Uyghurlardin intiqam élishqa kirishken. Buning bilen nurghun yash balilar ushtumtutla ghayib bolup ketken. Halbuki, bu ishlar axbarat dunyasidin tégishlik yer almighan. Shuning bilen yawropaliqlarning neziride bu bir addiyla “Milliy toqunush weqesi,” dep qaralghan.

U bu heqte bash qehriman qilip talliwalghan ghalip ene shundaq birdinla ghayib bolup ketken tor-tura (blog) sahiblirining biri. Ürümchide muxbir bolup ishlewatqan ghalip edebiyat kespide oqughan bolup, gézit-zhurnallarda maqale élan qilghan؛ özi bashquruwatqan tor békitide Uyghurlarning tarixi, medeniyiti we ijtima'iy mesililiri heqqidiki yazmilargha orun bergen. Shuning bilen birge ichkiridiki shawgu'ende zadi néme ishlarning bolghanliqini, bu ishlarning néme üchün bolghanliqini, Uyghurlarning millet, din we iqtisad jehetlerde qandaq yekliniwatqanliqini öz tor turasining oqurmenlirige sözlep bériwatqan idi.

U bu heqte mundaq deydu: “Emma yawropadiki kishiler 2009-yili yazda ürümchide bolghan weqeni anglighan bolsimu, ular bu weqening qandaq bir arqa körünüshke ige ikenlikini bilmeytti. Ularning anglighanliri bolsa ‛Uyghurlar topilang qilghan. Bek köp ademler ölüp ketken‚ dégen xewerla bolup, uning nérisigha ötüp sürüshte qilip béqish héchkimning yadigha kelmigen. Del mushu sewebtin men mana mushu amillarni kichikkine bolsimu kishilerning diqqitige sunay, dep oylighan idim. Derweqe men ghalipning anisini tonumayttim. Emma uning shu minutlarda némilerni oylaydighanliqini tesewwur qilalayttim. Men ‛erkin asiya radiyosi‚ din ghalipning a'ilisining türmige bérip ghalip bilen 15 minut körüshüshke ruxset alalighanliqini anglidim. Buning nérisidikini bedi'iy toqulma désingiz bolidu. Ularning türmidiki uchrishishini shé'iriy puraqqa toyun'ghan ghuwa erkinlik déyishkimu bolidu. Emma muhim bolghini sizde hésdashliq tuyghusi bolghandila shu insanlarning qelbidikini hés qilalaysiz. Buni heqiqet nuqtisidinla emes, yene insanliq nuqtisidinmu hés qilalaysiz.”

Ghalip ushtumtut ghayib bolup ketkendin kéyin uning ata-anisi oghlining ürümchidiki ashu toqunushta ölüp ketken bolushi mumkinlikige özlirini ishendürelmigen. Emma oghlining téléfoni izchil jawabsiz we héchqandaq jaydin, hetta qanun organliridinmu oghli heqqide birer uchur kelmigendin kéyin, ular bu éghir ré'alliqni qobul qilishtin bashqa chare yoqluqigha ten bérishke mejbur bolghan. Ghalibning paralich bolup qalghan anisi meryemxan yoldishigha “Ghalib ölüp ketken oxshaydu” deydu. Emma ghalipning dadisi “Bashqilar ghalibtek bir bigunah balini bikarghila öltürüwétemdu?” dep buningdin derguman bolidu. Emma ular shu waqitta özliridek oghulliri yaki qizliri ghayib bolup ketken minglighan a'ililerning barliqini anglaydu.

Emdila 26 yashqa kirgen oghlining derdide sewdayi bolghili azla qalghan ghalipning ata-anisi axiri oghlining dérikini qilip béqish üchün ürümchige baridu. Saqchi, hökümet orunliri, sot yaki neshriyat dégenler bu heqte héchnerse dep bérelmeydu. Ular bu jeryanda héchkimning oghlini körmigenlikini shuningdek oghlining ghayib bolghinidin héchkimningmu heyranliq hés qilmighanliqini, chünki bundaq ghayib bolup ketken yashlarning sani bek köp ikenlikini bayqaydu.

Aylardin kéyin aylar, pesillerdin kéyin pesiller ötüp ikkinchi yili xitayning mexpiy saqchiliri meryemxanning öyige kélidu. Ular pütün öyni tintip chiqqandin kéyin, ghalipning iz-dérikini qilip birerkimning kelgen-kelmigenlikini sürüshtüridu. Shuningdek eger birer ehwalni yoshursa pütkül a'ilidikilerning türmige chüshidighanliqini éytidu. Shuningdin uzun ötmey ular oghlining shixo türmiside qamaqta ikenliki heqqide hökümet orunliridin bir parche xet tapshuruwalidu. Xette ghalipning “Yalghan xewer tarqitish hemde tor bette bölgünchilik mezmunidiki yazmilarni élan qilish” jinayiti üchün 13 yilliq qamaqqa höküm qilin'ghanliqi éytilidu.

Biz aptor bilen söhbet jeryanida uningdin ghalip obrazini qandaq yaratqanliqini soriduq. U bu heqte söz qilip, özining bu heqtiki tepsiliy melumatlarni ‛erkin asiya radiyosi‚ da anglitilghan niyaz qahar heqqidiki chatma xewerlerdin alghanliqini, ghalip isimlik bu pérsonazhning heqiqiy ismi niyaz qahar ikenlikini éytti. Shuningdek yawropadiki Uyghurlarning alaqidar ehwallar bilen temin etkenlikining chong yardimi bolghanliqinimu alahide tekitlep ötti.

U bu heqte mundaq dédi: “Men niyaz heqqidiki bezi melumatlarni körgen idim. Hékayidiki bash qehrimanning bérlindiki dostliridin bireylennimu tonuyttim. Niyazni bilidighan bu kishi bir mektepte oqutquchi idi. Uning éytishiche, u niyazni besh qoldek bilidiken, niyazmu oqush püttürgende yurtigha qaytip oqutquchi bolmaqchi, shu arqiliq qalghan hayatini tirikchilik bilen ötküzmekchi bolghan iken. Halbuki, u kéyinche téléwizorda alte yash baligha höküm élan qilin'ghanliqini, ularning arisida niyazningmu barliqini körüptu. Bolghan ish ene shu. Uning oqutquchisi öz ismini ashkarilashni xalimidi, emma u bu heqte bir parche xewer ishlidi. Qandaq boldi, ishqilip shu waqitlarda niyazning oqutquchisi bérlinda idi. Emma men uning qachan bérlin'gha kelgenliki yaki bashqa tepsilatliridin xewirim yoq. Ishqilip, u buni xalimidi. U bu yerdiki bir uniwérsitétta bir yilliq ziyaretchi léktor bolushqa ijazet alghan idi. Emma u (xitaygha) qaytip kétishni xalimaytti. Shunga u bu yerde turup qaldi. Kéyin uning ayali we baliliri kelgendin kéyin u yawropada turup qaldi. Uning oqughuchisi bolghan niyazning ashundaq qismetke duchar bolushi u kishining xitaygha qaytishni xalimasliqidiki seweblerning biri idi. Chünki u öz balilirining yash balilargha kishining yadigha kelmeydighan kélishmeslikler kélip turidighan ashundaq bir muhitta ösüp chong bolushini xalimaytti. Némishqa désingiz, u téléwizorda körgen yash balilar sotlinip uzun ötmeyla ularning beziliri ölüp kétiptu. Bu muhim seweblerning biri, derweqe nurghun Uyghurlar mushu sewebtin u jayda yashighandin yawropada turup qélishni ewzel körgen idi. Méningche, ashu oqutquchimu hazir buni tonup yettimikin, deymen.”

Xitay türmiside yétiwatqan minglighan Uyghur yashlirining éytalmaywatqan hékayilirini erkin dunyadikilerge anglitish üchün “Ghalip” obrazini yaratqanliqini tekitligen aptor mezkur obrazning bu jehette azdur-köptur bolsimu roli bolushini ümid qilidighanliqini bildürdi.

(Dawami bar)