Америка дөләт мәҗлисиниң гуваһлиқ йиғинида хитайниң адәм әткәсчилик хатириси тәнқидкә учриди

Җумһурийәтчи авам палата әзаси кристофер симит гуваһлиқ бериш йиғинида сөз қилмақта. 2016-Йили 12-июл.

Америка авам палатаси кишилик һоқуқ шөбә комитетиниң 12‏-июл чақирилған гуваһлиқ бериш йиғинида, америка дөләт ишлар министирлиқиниң баш әлчиси сузан копейҗ билән “бирләшмә инсанпәрвәрлик һәрикити” намлиқ аммиви тәшкилатиниң директори дәйвид абрамовитиз гуваһлиқ бәрди.

Мәзкур гуваһлиқ йиғини америка дөләт ишлар министирлиқиниң йеқинда елан қилған 2016‏-йиллиқ адәм әткәсчилик доклатини тема қилған. Дөләт ишлар министирлиқиниң мәзкур доклатида, һәр қайси дөләтләр адәм әткәсчиликигә қарши туруш җәһәттики ипадисигә қарап 3 дәриҗигә айрилған.

Өзбекистан, бирма қатарлиқ әлләр ипадиси әң начар 3-дәриҗилик дөләтләр, хитай ипадиси начар 2‏-дәриҗилик дөләтләр тизимликигә киргүзүлгән. Униңда, хитайниң уйғур деһқанлирини “қанунсиз һәрикәтләргә арилишип қалмисун” дегән сәвәб билән мәҗбури әмгәккә селиватқанлиқи тәнқид қилинған иди.

Җумһурийәтчи авам палата әзаси кристофер симит гуваһлиқ бериш йиғинида, хитайниң өзбекистан, бирма қатарлиқ әлләр қатарида 3‏-дәриҗилик дөләтләр тизимликигә киргүзүлмигәнликини тәнқид қилди. У, хитайда әмгәк билән өзгәртиш түзүми бикар қилинған болсиму, әмма тән җазаси, кишиләрни мәҗбури әмгәккә селишниң азаймиғанлиқини әскәртти.

Кристофер симит мундақ деди: “хитай әмгәк билән өзгәртишни бикар қилғанлиқини җакарлап 2 йилдин кейинму, униң қанунсиз тутуп туруш орунлирида тутқунларға тән җазаси бериш, бу йәрдики тутқунларни мәҗбури әмгәккә селиш артқан. Бизниң мән рәһбәрлик қиливатқан хитай ишлар комитетимиз техи йеқиндила хитайниң кишилик һоқуқ әһвали һәққидә гуваһлиқ йиғини өткүзди. Бу бизниң хитай кишилик һоқуқ мәсилиси һәққидә 16‏-қетим гуваһлиқ бериш йиғини өткүзүшимиз.
Биз бу йиғинда тән җазасиниң хитайда системилиқ йүргүзүлүватқанлиқи һәққидә мәхсус тохталдуқ. Қисқиси, хитайда тән җазаси, кишиләрни кәң көләмлик мәҗбури әмгәккә селиш азаймиди, бәлки көпийип маңди. Хитай америкини алдиди. У 2014-йили алдиған, бирақ биз униң орнини 2015, 2016‏-йили давамлиқ өзгәртмидуқ. Мән буниң көздин кәчүрүлүшини үмид қилимән.”

Америка дөләт ишлар министирлиқиниң 2016‏-йиллиқ адәм әткәсчилик доклатида, хитай һөкүмити әмгәк билән өзгәртиш лагерлирини бикар қилған болсиму, әмма бәзи лагерларни тутуп туруш мәркизигә өзгәртип, бу орунлардики тутқунларни мәҗбурий әмгәккә селиватқанлиқини илгири сүргән.

Уйғур районида, уйғур әркәк-аялларниң мәҗбури әмгәккә, ақсу вилайитидә йәрлик һөкүмәтниң уйғурларни һашарға тутуп, йеза игилик ишлириға салғанлиқини, бу арқилиқ уларниң “қанунсиз һәрикәтләр” гә арилишип қелишиниң алдини алғанлиқини билдүргән.

Гуваһлиқ бериш йиғинида америка “бирләшмә инсанпәрвәрлик һәрикити” тәшкилатиниң директори дәйвид абрамовитиз, америка һөкүмитиниң доклатида мәҗбури әмгәк мәсилини муһим орунға қойғанлиқини муәййәнләштүрүп, дөләт ишлар министирлиқи “буниң җиддий бир хирис икәнликини һес қилғандәк қилиду” деди.

Дәйвид абрамовитиз: “бу йиллиқ адәм әткәсчилик доклатида (хитайниң) ғәйрий нормал карханилиридики бу хил мәҗбури әмгәккә хатимә беришни 1‏-тәклип қилип оттуриға қоюши, бу маңа, дөләт ишлар министирлиқи) хитайниң( һөкүмәт башқурушидики бу орунларда кишиләрни мәҗбури әмгәккә селиштәк бу хирисниң дәрһал хатимә берилишкә тегишлик җиддий мәсилә икәнликини һес қилғандәк тәсират бәрди” дәп көрсәтти.

Лекин дәйвид абрамовитизниң қаришичә, кишиләрни мәҗбури әмгәккә салидиған һәрқандақ дөләт аптоматик һалда америкиниң 3‏-дәриҗилик көзитилидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүлүши керәк.

Дәйвид абрамовитиз мундақ дәйду: “әгәр һәрқандақ дөләтниң һөкүмити мәҗбури әмгәккә васитичилик қилса, у дөләт аптоматик һалда 3-дәриҗилик дөләтләр тизимликигә киргүзүлүши керәк. Бизниң кишиләрни карханиларда мәҗбури әмгәккә селип, ишләпчиқарған мәһсулатниң америкиға киришини чәкләш сияситимиз туруп, қандақсигә биз буниңға йол қоялаймиз. Лекин биз һазир буни 16 йилдин буян тунҗи қетим хитайға қарши ишлитиватимиз. Немишқа? чүнки бу мәһбуслар әмгикигә кириду. Мениңчә бу иҗабий бир сигнал, әмма биз буни башқа мәҗбури әмгәк саһәлиригә кеңәйтишимиз керәк.”

Сузан копейҗ америка дөләт ишлар министирлиқиниң адәм әткәсчиликигә қарши туруш ишлириға мәсул баш әлчиси. У йиғиндики гуваһлиқ сөзидә, хитайниң 2‏-дәриҗилик дөләтләр тизимликигә киргүзүлгәнликини ақлап, хитайни адәм әткәсчиликигә қарши актип тәдбирләр елишқа чақирди.

Сузан копейҗ: “сизгә мәлум болғандәк хитай бу йил 2‏-дәриҗилик көзитилидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүлди. Бу дегәнлик у адәм әткәсчиликидин сақлинишниң әң әқәллий өлчимигә йәтмәйду, униңда бурунқи йиллардикидин һечқандақ чоң алға бесиш болмиди, дегәнликтур.

Шуңа, у бу җәһәттики синақтин өтәлмиди. Биз дөләтләрни әһвалиға қарап дәриҗигә турғузушни бир хил өткәл, дәп қараймиз вә хитай буниңдин йәнә өтәлмиди. Шуңа у 2‏-дәриҗилик көзитилидиған дөләтләр қатариға қоюлди. Бирақ биз хитайни оттуриға қоюлған мәсилиләрдә актип қәдәмләрни бесишқа давамлиқ чақиримиз” деди.

Лекин у хитайдики мәҗбури әмгәккә селиш орунлириға учурларни йиғиватқанлиқи, әмма орунларни ениқлаш мәсилисидә зор қийинчилиқларға дуч келиватқанлиқини билдүрди.

Сузан копейҗ мундақ дәйду: “мәҗбури әмгәккә селиш мәсилисидә сиз еришкәндәк бизму давамлиқ бу һәқтики хәвәрләргә еришиватимиз. Бәзи әмгәк лагерлириниң өзгәртилип, давамлиқ ишлитиватқанлиқи вә бу орунларда кишилириң мәҗбури әмгәккә селиниватқанлиқини аңлидуқ. Биз буниңға даир хәвәрләрни йиғиватимиз вә буни адәм әткәсчилик доклатида оттуриға қойдуқ. Бирақ бизниң бу хил мәркәзләрни ениқлап, тәһқиқлишимиз зор қийинчилиқларға учраватиду. Әлвәттә биз (хитай) һөкүмитидин башқа қаналлар арқилиқ учур алимиз. (Хитай) һөкүмити тәминлигән учурлардин башқа биз йәнә аммиви тәшкилатлар, чәтәлдики хитай пуқралиридин учур алимиз.”

Бәзи паалийәтчиләрниң қаришичә, америка һөкүмитиниң йиллиқ адәм әткәсчилик доклатида, мәҗбури әмгәк мәсилисиниң нуқтилиқ оттуриға қоюши, хусусән уйғурларни мәҗбури әмгәккә селиш мәсилисиниң тилға елинишиниң әһмийити зор.

Д у қ баянатчиси дилшат ришит, бу хәлқара җамаәт пикриниң бесимида уйғур деһқанлириниң үстидики һашарни үзүл-кесил бикар қилишниң йолини ечишқа пайдилиқ, дәп көрсәтти.
Хитай һөкүмити илгири уйғур деһқанлириниң үстидики һашарға селишни бикар қилидиғанлиқини елан қилған болсиму, әмма у бу вәдисини әмәлгә ашурмиди.

Йеқинқи бәзи хәвәрләрдә, даириләрниң бу йил һашарни күчәйткәнлики, бу йил рамизанда деһқанларни һашарға тутуп, һашарни роза тутушни чәкләштики бир қорал қилип ишләткәнликини илгири сүргән иди.