Almutada “5-Iyul ürümchi weqesi” ning qurbanliri xatirilendi

Almuta shehirining sultanqorghan mehelliside ötküzülgen “5-Iyul ürümchi weqesi” ning qurbanlirini xatirilesh pa'aliyitidin körünüsh. 2018-Yil 1-iyul, qazaqistan.

1-Iyul küni almuta shehirining sultanqorghan mehellisidiki “Arzuyum” réstoranigha jem bolghan Uyghur jama'iti 2009-yilidiki “5-Iyul ürümchi weqesi” ning qurbanlirini xatirilesh pa'aliyiti ötküzdi. Pa'aliyetke almuta shehiri we etraptiki yurt-mehelle jama'etchiliki wekilliridin bolup, 100 din oshuq adem qatnashti. Pa'aliyet dunya Uyghur qurultiyining qazaqistandiki mu'awin re'isi erkin exmetofning riyasetchilikide élip bérildi. Aldi bilen diniy zat sedirdin hajim “5-Iyul ürümchi weqesi” jeryanida hayatidin ayrilghan Uyghur yashlirigha atap qur'an tilawet qildi.

Mezkur pa'aliyette deslep sözge chiqqan qazaqistan Uyghur yashlar birlikining ezasi adilem mesimjan 2009-yil “5-Iyul ürümchi weqesi” ning kélip chiqish sewebliri we uning aqiwetliri heqqide doklat berdi. U doklatida munularni tekitlidi: “Uyghurlarning ashu qétimliq keng kölemlik tinch usuldiki naraziliq namayishi Uyghurlarning milliy-azadliqliqini nishan qilghan démokratik herikettur. ‛ürümchi weqesi‚ ning ehmiyiti shuningdin ibaretki, u zamaniwi Uyghuristan milliy-azadliq herikitini yéngi basquchqa kötürdi we uni xelq'aralashturdi. Millitimiz bu qétimliq küresh dawamida özini özi azad qilalaydighanliqini tonup yetti. Ular yene bu heriket arqiliq xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan chékidin ashqan zorawanliq siyasetlirini dunyagha pash qilishqa ongushluq weziyet yaratti.”

Andin kéyin sözge chiqqan siyasetshunas qehriman ghojamberdi üch mesile, yeni hazirqi xelq'ara weziyet, xitayning Uyghur élidiki siyasiti hem uninggha munasiwetlik xelq'aradiki inkaslar shundaqla rabiye qadir we dolqun eysa bashchiliqidiki dunya Uyghur qurultiyining pa'aliyetliri heqqide melumat berdi. Qehriman ghojamberdi amérika bashliq gherb döletlirining xitay bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy alaqilirini tonushturup ötti. U yene amérika we xitay otturisidiki soda urushining barghanséri jiddiylishiwatqanliqini, kommunist xitayning Uyghur élini bésiwalghandin buyan étish, chépish, dinsizlashturush, xitaylashturush siyasitini toxtatmay élip bériwatqanliqini tekitlidi. U axirida yéqinda birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq kéngishide xitaydin Uyghur élidiki “Terbiyelesh lagérlirini” taqash telep qilin'ghanliqini, xitayning Uyghur élidiki yerlik xelqlerge qaratqan basturush siyasitige qarshi qazaqistanda Uyghur we qazaq yashlirining naraziliq heriketlirini aktip élip bériwatqanliqini ilgiri sürdi.

Murasimda sözge chiqqan dunya Uyghur qurultiyi ma'arip bölümining bashliqi dilnur qasimowa dunya Uyghur qurultiyining qazaqistandiki maliye wekili bextiyar iliyéf, “Éhsan” zhurnili tehrirat kéngishining ezasi sedirdin ayupoflar Uyghur élidiki weziyet, dunya Uyghurlirini bi'aram qiliwatqan mesililer, “Uyghurluq bedili” heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan diniy zat mehemmetjan hajim buningdin 9 yil ilgiri Uyghur yashlirining ürümchide élip barghan tinch namayishining xitay qoralliq küchliri teripidin wehshiylerche basturulushining xelq'ara hoquq normilirigha zit kélidighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Bügün'giche xitaylar xelqimizning bu ahu-zarlirini tingshashning ornigha zulumlirini téximu kücheytmekte. Buni anglap biz qazaqistanda yashawatqan Uyghur musulmanliri turmushimiz gerche xatirjem bolsimu, lékin qelblirimiz xatirjem bolmidi. Her qaysimizning ana wetende qérindashlirimiz bar. Hemme Uyghur biz üchün qérindash. Bir millet bolghanliqimiz üchün shular üchün qayghurimiz. Közlirimizge yash tolup zarlanmaqtimiz. Muhajirettiki barliq qérindashlirimizmu xatirjem emes.”

Dunya Uyghur qurultiyi ma'arip bölümining bashliqi dilnur qasimowa xanimning pikriche, mezkur murasimgha kelgüchilerning mutleq köpi “Uyghurluq bedili” mesilisige qiziqip, bu heqte köpligen so'allar sorashqan. U “Uyghurluq bedili” ning meqsiti heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Bu pul yighish üchün emes, belki xelqni terbiyelesh üchündur. Biz xelqimizge néme ish qilalaymiz? fond qurup iqtisad toplaymiz. Fondning yardimi bilen wetinimizning azadliqi üchün balilirimizni terbiyelishimiz kérek. Dunya yüzidiki türmilerde, lagérlarda, her terepke chéchilip ketken xelqimizge qandaq yardem bérimiz? meniwi yardemdin bashqa yene maddiy yardemmu bar. Bedel pulimiz shularghimu ishlitilidu. Shu bedel arqiliq biz birleshsek, biz Uyghur, bizning wetinimiz bar dégen idiyeni balilirimizgha, xelqimizge chüshendürsek, u waqitta biz azadliqqa yétimiz dep oylaymen.”

“Uyghurluq bedili” mesilisini qazaqistanliq Uyghurlar qandaq qobul qildi? bu heqte dilnur qasimowa yene mundaq dédi: “Jama'et mushu bedel heqqide köp so'allar sorashti. Hazirghiche köpligen kishiler manga téléfon qilip, bu heqte sorawatidu. ‛biz eweteyli. Bu pullarni wetinimizge ishletsenglar biz razi‚ dégenlermu jiq boldi. Hazirmu bedel pulini tölewatqanlar bar. Démek bu bedel bizni ömleshtüridighan bir wasite.”

Murasimgha ziyaliylar, yigit bashliri we köpligen yashlar qatnashti. Ziyaritimizni qobul qilghan “Éhsan” zhurnili tehrirat kéngishining ezasi sedirdin ayupof ependining éytishiche, yashlar “Ürümchi weqesi” din kéyin, bolupmu yéqinqi waqitlarda atalmish “Terbiyelesh lagérliri” échilghandin kéyin xitayning dost emes, belki esheddiy düshmen ikenlikige, uzun waqittin buyan Uyghur xelqini rehimsiz ézip kéliwatqan basqunchi ikenlikige közi yetken iken. U mundaq dédi: “Hazir mehelle-mehellilerde yashlargha weten, Uyghur, xitay toghriliq sözlep qoysaq, ah urup kétidu, néme qilsaq bolidu, shular üchün? dégen so'allarni qoyup kétidu. Bu ularning oyghiniwatqanliqining belgisi.”

Igilishimizche, 2009-yili “5-Iyul ürümchi weqesi” ning yüz bérish munasiwiti bilen qazaqistandiki Uyghur yashliri Uyghur élidiki öz qérindashlirining ehwalidin qattiq qayghurghan idi. Shu yili 19-iyulda almuta shehirining jumhuriyet sariyigha yighilghan Uyghurlar dunya jama'etchilikini ürümchi qanliq weqesi hem shu munasiwet bilen ammiwi tutqun qilishlarni tekshürüshni telep qildi. Melumatlargha qarighanda, shu qétimliq pa'aliyetke yighilghan 8 minggha yéqin awamning mutleq köpini yashlar teshkil qilghan iken.