Америка б д т да хитай кишилик һоқуқ вәзийитини тәнқид қилди

Америкиниң муавин дөләт ишлар министири тоний блинкен 2 - март б д т кишилик һоқуқ кеңишидә сөзлигән нутқида, хитайниң пикир әркинлики қатарлиқ хәлқарада бирдәк етирап қилинған һәр хил әркинликләрни қаттиқ чәкләватқанлиқини әскәртип, буниңдин қаттиқ биарам болуватқанлиқини билдүрди.

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 31 - пәсиллик қурултийиниң 8 - нөвәтлик йиғини бу орган қурулғанлиқиниң 10 йиллиқ хатирә күнигә беғишланған. Тоний блинкен шу мунасивәт билән нутуқ сөзлиди.

У хитайни тәнқид қилиш билән биргә, кишилик һоқуқ кеңишини кишилик һоқуққа хилаплиқ қилғучиларниң җавабкарлиқини кәскин сүрүштүрүшкә үндигән.

У мундақ деди: “биз хитайда йүз бериватқан адвокатларни, диний мухлисларни, аммиви гуруһ рәһбәрлирини бастуруш һәрикәтлиридин, сөз әркинликини өз ичигә алған хәлқарада бирдәк етирап қилинған әркинликниң давамлиқ қаттиқ чәклиниватқанлиқидин алақзадә болуватимиз.

Биз йәнә, хитайниң чеградин қоғлап чиқириш яки виза вақтини узартип беришни рәт қилиш қатарлиқ васитиләрни қоллинип, мухбирларға тәһдит селиватқанлиқидин яки уларниң хәвәр беришигә тәсир йәткүзүватқанлиқидин қаттиқ биарам болуватимиз.”

Хитай һөкүмити өткән йилниң ахири уйғур райониниң бай наһийәсидә йүз бәргән соған көмүр кан вәқәси һәққидә мақалә йезип, мәзкур вәқәниң террорлуқ һуҗум икәнликини рәт қилған фирансийәлик журналист урсула готийрни чеградин қоғлап чиқарған.

Хитай һөкүмити урсула готийрни террорлуқни қоллаш билән тәнқидлигән. Әмма хитайниң һәрикити ғәрб әллириниң вә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаттиқ тәнқидигә учриған иди.

Бу хитай кишилик һоқуқ мәсилисиниң б д т да йеқинқи 15 күн ичидә 2 - қетим оттуриға қоюлушидур. Йеқинда б д т көзитиш тәшкилатиниң җәнвәдә өткүзгән демократийә вә кишилик һоқуқ йиғинида хитай кишилик һоқуқ мәсилиси нуқтилиқ оттуриға қоюлған иди.

Бу қетимқи йиғинда явропа кеңишиниң вәкили торбйон җагланд, бүгүнки дуняда б д т ниң миллий дөләтләрдики көп санлиқ милләт аз санлиқ милләтниң кишилик һоқуқини қоғдаш мәҗбурийитини үстигә елиштәк түп принсип бузғунчилиққа учраватқанлиқини агаһландурди.

Җагланд хитайниң исмини тилға алмиған болсиму, әмма у: “бизниң б д т низамнамимиз бар, бизниң универсал кишилик һоқуқ әһдинамимиз бар. Бу немидин дерәк бериду. Бу, миллий дөләтләрниң күч қудритиниң контрол қилинидиғанлиқидин дерәк бериду. Бирақ у буниңлиқ билән чәклинип қалмайду. У миллий дөләтләрдики көп санлиқниң күчи контрол қилинидиғанлиқини көрситиду.

Миллий дөләтләрдики көп санлиқлар, халиғанни қилимән, десә болмайду. Миллий дөләтләрдики көп санлиқ милләтниң у дөләтләрдики барлиқ болупму аз санлиқ милләтниң түп кишилик һоқуқини қоғдаш мәҗбурийити бар.

Мана 2 - дуня урушидин кейин қурулған дуня тәртипиниң мәнтиқи. Мениң буни оттуриға қоюшумдики сәвәб бүгүн биз көңүлни ғәш қиларлиқ әһвалларни көрүватимиз” деди.

Д у қ америка әмәлдариниң б д т да хитай кишилик һоқуқ мәсилисини оттуриға қойғанлиқини муәййәнләштүрди. Әмма б д т, америка вә башқа әлләрни хитай кишилик һоқуқ мәсилисидә техиму кәскин вә қаттиқ қол болушқа чақирди.

Д у қ муавин рәиси үмид агаһи пәйшәнбә күни радийомизни зиярәт қилғанда д у қ ниң бу мәсилидики позитисийәсини шәрһлиди.

Үмид агаһи: “хитайға қарши һәр заман қаттиқ қоллуқ билән бу мәсилини һәл қилиш керәк. Хитай шундақ бир дөләтки, булар һечбир заман юмшақ тәвсийини қобул қилмайду. Нәйрәң ишлитип, буниң астидин ойнап өтүшни ойлайдиған бир дөләт.

Буларға қанчә қаттиқ қоллуқ қилип, қанчә удул дәп, қанчә бесим қилса, буларға шунчә тәсир қилиду. Шу чағда булар өзлириниң һийлә - нәйрәңлирини тохтитиши мумкин. Әмма буларға юмшақ гәп қилип, сүлһи қилип ‛гепимизни аңлап қалармикин‚ дәп бу шәкилдә муамилә қилса, биз уйғурлар 2000 йилдин бери улар билән қошна яшап келиватқан хәлқ, биз уларни яхши билимиз, уларға бу кар қилмайду.”

Үмид агаһи әпәнди юқири дәриҗилик бир америка әмәлдариниң б д т да хитай кишилик һоқуқ мәсилисини ашкара тәнқид қилиши хитайға күчлүк сигнал беридиғанлиқини көрсәтти.

Үмид агаһи: “америкидәк дунядики әң чоң демократик вә күчлүк әл болуш сүпитидә, хитайниң алдини пәқәтла шу тосуп қалалайду, дәп қариливатқан бир дөләтниң мундақ мәсилини оттуриға қоюши, уйғур кишилик һоқуқ мәсилисиниң һәл болушиға, пүтүн дуня җамаитиниң қариши вә қизиқишиға чоң тәсир көрситиду.

Чүнки, америка һөкүмитиниң бу мәсилиләрни оттуриға қоюши хитайни чөчүтиду. Америка вә ғәрб дөләтлири болмиса, уйғур мәсилисини биз дуня миқясида, б д т сорунлирида һәл қилишимиз интайин қийин. Шуңа, бундақ муһим америка әрбаблириниң бу мәсилини оттуриға қоюши, бизниң мәсилимизниң һәл болушида интайин муһим рол ойнайду.” деди.

Америка муавин ташқи ишлар министири блинкенниң сөзи йиғинда хитай вәкиллириниң дәрһал наразилиқини қозғиди. Хитай вәкили блинкенниң сөзини “хитайниң ички ишлириға арилашқанлиқ, җинайәтчиләргә чапан япқанлиқ” дәп әйиблиди.

Хитай вәкили: “хитай вәкилләр өмики америка вәкилләр өмикиниң хитай кишилик һоқуқ хатирисигә қаратқан тәнқидини қәтий рәт қилиду. Хитай һөкүмитиниң кишилик һоқуқ адвокатлириға зәрбә бәргәнлик мәсилиси хитайниң ички сияситини қариғуларчә қарилиғанлиқ. Хитай буниңға қәтий қарши туридиғанлиқини билдүриду.

Хитай бир қанун дөлити, қанун алдида һәммә адәм баравәр. Америка вәкили сөзидә тилға алған у кишиләр хитай қануниға хилаплиқ қилип, тутуп турулғанлар. Б д т низамнамисидә хәлқара җәмийәт вә б д т ға әза дөләтләр башқа әза әлләрниң игилик һоқуқи, ички һоқуқиға һөрмәт қилиду, дейилгән. Америка вәкили йәнә бир қетим җинайәтчиләргә яки җинайәт гумандарлириға ашкара чапан япти. Бу, қанунниң роһиға хилап болупла қалмай, у йәнә бир дөләтниң мустәқиллиқи, игилик һоқуқи, пүтүнлүкигә қопаллиқ билән арилашқанлиқтур” деди.

Тоний блинкен сөзидә, хитайниң өктичиләрни соал - сорақсиз тутқун қиливатқанлиқи, чегра вә қануни тәртипкә риайә қилмайватқанлиқини әскәртип, б д т ниң кишилик һоқуққа бузғунчилиқ қиливатқан бу хил күчләрниң җавабкарлиқини сүрүштүрүш мәҗбурийити барлиқини тәкитлиди.

Тоний блинкен: “йүзлигән хитай пуқраси тутқун қилинди, рәсмий қолға елинди яки һечқандақ қануни рәсмийәтсиз давамлиқ солап қоюлди. Бу хил һәрикәт тутуп кетип солап қоюлған хоңкоң китабханисиниң 5 нәпәр хадимини өз ичигә алиду.

Хитайниң қанун вә чегра һалқиған бу һәрикити униң хәлқарада үстигә алған мәҗбурийитигә хилаплиқ қилғанлиқиниң күчлүк дәлили. Бу вә буниңға охшаш делолар наһайити нурғун. Кишилик һоқуқ кеңишиниң қәбиһ кишилик һоқуқ бузғунчилиқлирини ашкарилаш, бузғунчилиқ қилғучиларни җавабкарлиққа тартиш мәҗбурийити бар” дәп көрсәтти.