Amérika b d t da xitay kishilik hoquq weziyitini tenqid qildi

Amérikining mu'awin dölet ishlar ministiri toniy blinkén 2 - mart b d t kishilik hoquq kéngishide sözligen nutqida, xitayning pikir erkinliki qatarliq xelq'arada birdek étirap qilin'ghan her xil erkinliklerni qattiq cheklewatqanliqini eskertip, buningdin qattiq bi'aram boluwatqanliqini bildürdi.

B d t kishilik hoquq kéngishining 31 - pesillik qurultiyining 8 - nöwetlik yighini bu organ qurulghanliqining 10 yilliq xatire künige béghishlan'ghan. Toniy blinkén shu munasiwet bilen nutuq sözlidi.

U xitayni tenqid qilish bilen birge, kishilik hoquq kéngishini kishilik hoquqqa xilapliq qilghuchilarning jawabkarliqini keskin sürüshtürüshke ündigen.

U mundaq dédi: “Biz xitayda yüz bériwatqan adwokatlarni, diniy muxlislarni, ammiwi guruh rehberlirini basturush heriketliridin, söz erkinlikini öz ichige alghan xelq'arada birdek étirap qilin'ghan erkinlikning dawamliq qattiq chekliniwatqanliqidin alaqzade boluwatimiz.

Biz yene, xitayning chégradin qoghlap chiqirish yaki wiza waqtini uzartip bérishni ret qilish qatarliq wasitilerni qollinip, muxbirlargha tehdit séliwatqanliqidin yaki ularning xewer bérishige tesir yetküzüwatqanliqidin qattiq bi'aram boluwatimiz.”

Xitay hökümiti ötken yilning axiri Uyghur rayonining bay nahiyeside yüz bergen soghan kömür kan weqesi heqqide maqale yézip, mezkur weqening térrorluq hujum ikenlikini ret qilghan firansiyelik zhurnalist ursula gotiyrni chégradin qoghlap chiqarghan.

Xitay hökümiti ursula gotiyrni térrorluqni qollash bilen tenqidligen. Emma xitayning herikiti gherb ellirining we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq tenqidige uchrighan idi.

Bu xitay kishilik hoquq mesilisining b d t da yéqinqi 15 kün ichide 2 - qétim otturigha qoyulushidur. Yéqinda b d t közitish teshkilatining jenwede ötküzgen démokratiye we kishilik hoquq yighinida xitay kishilik hoquq mesilisi nuqtiliq otturigha qoyulghan idi.

Bu qétimqi yighinda yawropa kéngishining wekili torbyon jagland, bügünki dunyada b d t ning milliy döletlerdiki köp sanliq millet az sanliq milletning kishilik hoquqini qoghdash mejburiyitini üstige élishtek tüp prinsip buzghunchiliqqa uchrawatqanliqini agahlandurdi.

Jagland xitayning ismini tilgha almighan bolsimu, emma u: “Bizning b d t nizamnamimiz bar, bizning uniwérsal kishilik hoquq ehdinamimiz bar. Bu némidin dérek béridu. Bu, milliy döletlerning küch qudritining kontrol qilinidighanliqidin dérek béridu. Biraq u buningliq bilen cheklinip qalmaydu. U milliy döletlerdiki köp sanliqning küchi kontrol qilinidighanliqini körsitidu.

Milliy döletlerdiki köp sanliqlar, xalighanni qilimen, dése bolmaydu. Milliy döletlerdiki köp sanliq milletning u döletlerdiki barliq bolupmu az sanliq milletning tüp kishilik hoquqini qoghdash mejburiyiti bar.

Mana 2 - dunya urushidin kéyin qurulghan dunya tertipining mentiqi. Méning buni otturigha qoyushumdiki seweb bügün biz köngülni ghesh qilarliq ehwallarni körüwatimiz” dédi.

D u q amérika emeldarining b d t da xitay kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyghanliqini mu'eyyenleshtürdi. Emma b d t, amérika we bashqa ellerni xitay kishilik hoquq mesiliside téximu keskin we qattiq qol bolushqa chaqirdi.

D u q mu'awin re'isi ümid agahi peyshenbe küni radiyomizni ziyaret qilghanda d u q ning bu mesilidiki pozitisiyesini sherhlidi.

Ümid agahi: “Xitaygha qarshi her zaman qattiq qolluq bilen bu mesilini hel qilish kérek. Xitay shundaq bir döletki, bular héchbir zaman yumshaq tewsiyini qobul qilmaydu. Neyreng ishlitip, buning astidin oynap ötüshni oylaydighan bir dölet.

Bulargha qanche qattiq qolluq qilip, qanche udul dep, qanche bésim qilsa, bulargha shunche tesir qilidu. Shu chaghda bular özlirining hiyle - neyrenglirini toxtitishi mumkin. Emma bulargha yumshaq gep qilip, sülhi qilip ‛gépimizni anglap qalarmikin‚ dep bu shekilde mu'amile qilsa, biz Uyghurlar 2000 yildin béri ular bilen qoshna yashap kéliwatqan xelq, biz ularni yaxshi bilimiz, ulargha bu kar qilmaydu.”

Ümid agahi ependi yuqiri derijilik bir amérika emeldarining b d t da xitay kishilik hoquq mesilisini ashkara tenqid qilishi xitaygha küchlük signal béridighanliqini körsetti.

Ümid agahi: “Amérikidek dunyadiki eng chong démokratik we küchlük el bolush süpitide, xitayning aldini peqetla shu tosup qalalaydu, dep qariliwatqan bir döletning mundaq mesilini otturigha qoyushi, Uyghur kishilik hoquq mesilisining hel bolushigha, pütün dunya jama'itining qarishi we qiziqishigha chong tesir körsitidu.

Chünki, amérika hökümitining bu mesililerni otturigha qoyushi xitayni chöchütidu. Amérika we gherb döletliri bolmisa, Uyghur mesilisini biz dunya miqyasida, b d t sorunlirida hel qilishimiz intayin qiyin. Shunga, bundaq muhim amérika erbablirining bu mesilini otturigha qoyushi, bizning mesilimizning hel bolushida intayin muhim rol oynaydu.” dédi.

Amérika mu'awin tashqi ishlar ministiri blinkénning sözi yighinda xitay wekillirining derhal naraziliqini qozghidi. Xitay wekili blinkénning sözini “Xitayning ichki ishlirigha arilashqanliq, jinayetchilerge chapan yapqanliq” dep eyiblidi.

Xitay wekili: “Xitay wekiller ömiki amérika wekiller ömikining xitay kishilik hoquq xatirisige qaratqan tenqidini qet'iy ret qilidu. Xitay hökümitining kishilik hoquq adwokatlirigha zerbe bergenlik mesilisi xitayning ichki siyasitini qarighularche qarilighanliq. Xitay buninggha qet'iy qarshi turidighanliqini bildüridu.

Xitay bir qanun döliti, qanun aldida hemme adem barawer. Amérika wekili sözide tilgha alghan u kishiler xitay qanunigha xilapliq qilip, tutup turulghanlar. B d t nizamnamiside xelq'ara jem'iyet we b d t gha eza döletler bashqa eza ellerning igilik hoquqi, ichki hoquqigha hörmet qilidu, déyilgen. Amérika wekili yene bir qétim jinayetchilerge yaki jinayet gumandarlirigha ashkara chapan yapti. Bu, qanunning rohigha xilap bolupla qalmay, u yene bir döletning musteqilliqi, igilik hoquqi, pütünlükige qopalliq bilen arilashqanliqtur” dédi.

Toniy blinkén sözide, xitayning öktichilerni so'al - soraqsiz tutqun qiliwatqanliqi, chégra we qanuni tertipke ri'aye qilmaywatqanliqini eskertip, b d t ning kishilik hoquqqa buzghunchiliq qiliwatqan bu xil küchlerning jawabkarliqini sürüshtürüsh mejburiyiti barliqini tekitlidi.

Toniy blinkén: “Yüzligen xitay puqrasi tutqun qilindi, resmiy qolgha élindi yaki héchqandaq qanuni resmiyetsiz dawamliq solap qoyuldi. Bu xil heriket tutup kétip solap qoyulghan xongkong kitabxanisining 5 neper xadimini öz ichige alidu.

Xitayning qanun we chégra halqighan bu herikiti uning xelq'arada üstige alghan mejburiyitige xilapliq qilghanliqining küchlük delili. Bu we buninggha oxshash délolar nahayiti nurghun. Kishilik hoquq kéngishining qebih kishilik hoquq buzghunchiliqlirini ashkarilash, buzghunchiliq qilghuchilarni jawabkarliqqa tartish mejburiyiti bar” dep körsetti.