Amérika muxbirlirining Uyghur weziyiti tesiratliri (3)

22 - May ürümchi etigenlik bazirida yüz bergen 40 tin artuq ademning ölümi we 100 din artuq kishining yarilinishini keltürüp chiqarghan partlitish hujumidin kéyin, xitayda turushluq bir qisim chet'el muxbirliri, özlirining ürümchi tesiratlirini élan qildi.

Ular maqaliliride Uyghur élida körgen we anglighanlirini asas qilip, xitayning hökümet teshwiqatliridin tamamen perqliq bolghan Uyghur weziyitini eks ettürüshke tirishqan. Maqalilerde, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasiti, barghanche keskinleshken rayon weziyiti, yerlik Uyghurlar bilen xitay köchmenliri arisidiki öz - ara ishenmeslik, xitay köchmenliridiki wehimilik keypiyatning kündin - kün'ge küchiyiwatqanliqi qatarliq mesililer otturigha qoyulghan. Amérika awazi muxbiri dung fangning “Shinjang ziyaret xatiriliri” namliq chatma ziyaret xatiriliri élan qilin'ghandin kéyin, bu yazmilar tordashlar arisida küchlük inkaslargha seweb boldi.

Amérika awazi muxbiri dung fangning “Shinjang ziyaret xatiriliri” namliq chatma ziyaret xatirisining axirqi qismigha “Döngköwrüktiki soghuq keypiyat we ürümchidiki wehime” dégen mawzu qoyulghan. Aptor bu qisimda, 43 ademning ölümi 100 nechche ademning yarilinishini keltürüp chiqarghan 22 - may ürümchi etigenlik bazar hujumidin kéyin, qoralliq saqchi - eskerler qaplighan ürümchi bazarlirida xéridarlar'aziyip, hemme jayni soghuq keypiyat qaplighanliqini we xitay köchmenliri arisida wehimilik tuyghularning barghanche küchiyiwatqanliqini bayan qilghan.

Aptur 22 - may seherde yüz bergen partlash hujumidin kéyinki sheher menzirisi heqqide toxtilip, “Shu küni etigenki partlashtin kéyin, weqe yüz bergen jaydiki yol üstige aqqan qanlar su chéchish mashinisi bilen yuyuwétilgen, ot ketken binalardiki köyüp ketken öyler qaytidin yasalghan idi. Doqmushlarda saqchi aptomobilliri charlap yürgen, saqchilar yoldiki kishilerni we aptomobillarni tosup, kimlik tekshürüwatqan menzire köz aldimda turuptu. Yol yaqisida toxtighan aptomobillar bolsa her xil tiptiki saqchi aptomobilliri idi” dégen bayanlarni béridu.

Aptor bashqilarning qayta - qaytilap Uyghurlar olturaqlashqan rayonigha barmasliq heqqidiki tewisiyisige qarshi halda döngköwrük bazirigha barghanliqini eskertip, bu yerde höküm sürgen soghuq keypiyatni mundaq teswirleydu “Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan rayondiki döngköwrükke jaylashqan ürümchi chong bazirida soghuq keypiyat höküm süretti. Anglishimche, 22 - may weqesidin ilgiri bu jay qaynam - tashqinliqqa tolghan soda we sayahet merkizi iken. Emma shu küni chüshtin ilgiri biz bu bazardiki bir soda sariyigha kirginimizde, qup - quruq soda sariyida muxbirlardin bashqa sayahetchiler yoq déyerlik idi. Dukan xojayinliri rohisz halda olturushatti. Ular bizning kirginimizni körüp janlandi - de, tunji mélini sétish üchün bizge ümid bilen qaridi.”

Aptor 22 - may partlash weqesidin kéyin ürümchi sheherlik hökümetning buyruqi bilen ürümchidiki kéchilik bazarlar taqiwétilgendin kéyinki sükütke chömgen ürümchining kéchilik menzirisining kishini ensizlikke, wehimige salidighanliqini bayan qilidu. U mundaq deydu: “Kichisi kochida yürgüchiler yoq déyerlik idi. Birersini uchritip qalsingizmu, u sizge qarimay yéningizdin téz - téz méngip ötüp kétetti. Chiraq yoruqida ürümchi kochisida méngish esli bir hozur idi, emma yéqinda yüz bergen térrorluq hujumi bu xil güzel tuyghularni uchuruwetken idi. Kochida köridighiningiz, toxtimay aylinip yürgen saqchi aptomobilliri we qoralliq saqchilar. Bu menzire kishidiki wehimilik keypiyatni téximu ulghaytatti. Arqa - arqidin yüz bergen hujum qilishlar bu sheherge éghir zerbe bergen idi. Kishiler wehime bilen etrapqa qaraytti. Ademler kochida anglan'ghan qattiqraq awazdinmu chöchüytti, gumanliq neziri bilen somka kötürüwalghuchilargha qaraytti.”

Aptor bu sheherdiki Uyghurlar bilen xitay köchmenlirining bir - birige guman bilen qaraydighan, öz - ara éhtiyat qilidighan haletning alliqachan shekillinip bolghanliqini “Magizinlardiki men körgen xizmet élanlirigha éniq qilip " peqet xen millitini ishqa alimiz " dep yézip qoyuptu. Dukan ishikliride bolsa mexsus adem qoyulup xéridarlarning somkilirini axturidiken. Halbuki, Uyghurlar merkezleshken döngköwrük rayonida körgenlirimning köpinchisi Uyghurlar, bu jayda xitaylarning chirayini uchratmidim. Kochidiki menzirini süretke éliwatqinimda ikki Uyghur yénimgha kélip, méning qeyerdin kelgenlikimni sorashti. Men ulargha amérikidin keldim dep jawab bersem, ular guman bilen manga qarap," siz xen millitige oxshaydikensiz, xitaychini yaxshi sözleydikensiz?" déyishti. Men ulargha özümning amérikida yashaydighan asiyaliqlardin ikenlikimni éytqandin kéyin, ularning pozitsiyisi derhal mulayimlashti” dégen jümliler bilen bayan qilidu.

Aptor “Shinjang ziyaret xatiriliri”ning axiriqi babida, ürümchini qaplighan bu wehime, kishilerdiki qorqunch tuyghusining hazirqi shara'itta yenila dawamlishidighanliqini, ikki millet arisida shekillen'gen bu tosaqni yoqitishqa nechche ewlatning tirishchanliqi kérek ikenlikini eskertip “Men bu sheherdiki ahale we sayahetchilerning könglidiki qorqunch tuyghusini hés qilalaymen. Bu sheherni, sheherdiki kishilerni wehimilik keypiyat qaplighan idi. Kishiler bu sheherdin qorqatti, yénidiki kishidin qorqatti. Chünki shu kündiki partlitish hujumi ademler arisidiki öz - ara ishenchnimu partlitip yoq qilghan idi. Kochilardiki qoralliq saqchilargha " térrorchilargha bir minut ichide oq chiqarsa bolidu" dégen hoquq bériliptu. Emma oxshmighan milletler arisida yoqalghan öz - ara ishenchni eslige keltürüshke nechche ewlat kishilerning tirishchanliqi kérek idi.” dégen.

“Shinjang ziyaret xatiriliri” amérika awazi radi'osida élan qilin'ghandin kéyin, küchlük inkas qozghidi.

Beziler aptor dung fangning ürümchi weziyiti heqqidiki teswirlirining eynenlikini bildürgen bolsa, beziler aptorni eyiblep uning xitay hökümitining rayonda bu qeder qattiq tedbir élishigha mejbur bolghan sewebni chüshinishi kéreklikini tekitlep, muxbirni Uyghur weziyitini chüshenmeslik bilen eyibligen. Yene beziler bolsa ürümchidiki bu xil qorqunch we wehimilik keypiyatqa seweb bolghini, xitay hökümitining rayonda yürgüzüwatqan Uyghurlarni basturush siyasiti, ziyade qattiq bolghan bixeterlik tedbirliri, hökümet teshwiqatlirida toxtimay bériliwatqan térrorluqtin saqlinish heqqidiki xewerler ikenlikini ilgiri sürüp, xitay hökümitining ürümchide dawamlishiwatqan bu xil wehimilik keypiyatqa jawabkar bolushi kéreklikini tekitligen.

Ürümchidin bu maqaligha inkas yazghan yang jyenyé isimlik bir tordash : “Nöwette ürümchide dawamlishiwatqan térrorluq keypiyatini kommunist partiyining ürümchi sheherlik hökümiti özi peyda qildi. Ular etigenlik we kechlik bazarlarni taqidi, baghchilarni taqidi, gaz ponkitlirini taqidi.....Bu bir nechche kündin buyan aptomobillirigha gaz qachilash üchün shopurlar uzun öchirette turmaqta, sheher ahaliliri taksi tosiyalmaydu. Sheher puqraliridiki qorqunchluq keypiyatni emeliyette hökümetning iqtidarsizliqi peyda qildi. Junggo hökümitining küchi peqet puqralarni basturushqila yétidu” dep yazghan.

Özining xitay quruqluqidin inkas yollighanliqini bildürgen yene bir tordash yang jyenyi isimlik tordashning pikrini qollaydighanliqini bildürüp,“Sizning pikringizge qoshulimen. Emma téximu éghir bolghini, hazir pütün junggoda parixor, iqtidarsiz emeldarlarning sewebidin qalaymiqan weziyet shekillendi. Bu parixor emeldarlar guruhi axiriqi hésabta, shinjangni, shizangni hetta ichki mongghulnimu yoqitip qoyidu” dep yazghan.