Donald tramp xitayning kishilik hoquq mesiliside küchlük bésimgha uchridi

Amérika prézidénti donald tramp muxbirlarni kütüwélish yighinida söz qilmaqta. 2017-Yili 15-mart.

Amérika prézidénti donald tramp hökümitining xitay bilen bolghan munasiwetlerde peqetla iqtisadiy mesililergila ehmiyet bérip, kishilik hoquq mesilisige érengsiz pozitsiyede boluwatqanliqi diqqet qozghap kéliwatatti. Shunga prézidént trampning bu peyshenbe küni xitay dölet re'isi shi jinping bilen élip baridighan tunji uchrishishi kishilik hoquq organlirini heriketke keltürdi. Ular arqa-arqidin bayanat élan qilip, tramp hökümitini xitayning kishilik hoquq xatirisi mesilisige sel qarimasliqqa agahlandurdi.

Amérika prézidénti donald tramp mushu ayning 6-we 7-künliri filorida shtatidiki turalghusida xitay dölet re'isi shi jinpingni kütüwalidu. Amérika-xitay munasiwetliri dunyaning her waqit diqqitini qozghap kelgendek, bu ikki chong dölet rehberlirining tunji uchrishishimu alahide qiziq nuqtilarning biri bolup qaldi. Bu heqte élan qiliniwatqan nurghun mulahizilerde közetküchiler prézidént trampni xitaygha qattiq pozitsiyede bolushni, ikki dölet arisidiki tijariy tengpungsizliq, xitayni iqtisadiy siyasetliride islahat élip bérishqa mejburlash, shimaliy koréye mesilisi we shundaqla xitayning kishilik hoquq aktiplirigha qiliwatqan bésimi qatarliq mesililerde xitaygha qorqmay bésim ishlitishi kéreklikini bildürmekte.

Jümlidin kishilik hoquq organlirimu prézidént trampqa mektup yollash, bayanat élan qilish qatarliq usullar arqiliq, xitay dölet re'isi shi jinpinggha kishilik hoquq mesiliside bésim ishlitishning qanchilik zor ehmiyetke ige ikenlikini tekitlidi. Erkinlik sariyi seyshenbe küni bayanat élan qilip, prézidént trampni kishilik hoquq mesilisini eng muhim kün tertip qilishqa chaqirdi. Erkinlik sariyi prézidént trampqa bu heqte mexsus mektup yollap, tramp hökümitini xitayning kishilik hoquq xatirisini hem ashkara sorunda, hem axbaratqa yépiq sorunda tilgha élip, xitay hökümitige tramp hökümitining xitayning uzundin buyan dawam qilip kéliwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirige köz yumup turalmaydighanliqini ipade qilishqa chaqirghan, undaq qilmaydiken, buning istratégiyilik xataliq bolidighanliqini bildürgen.

Erkinlik sariyining tetqiqatchisi, xitay axbarat munbiri bölüm bashliqi sara kuk xanim bügün radiyomizgha qilghan sözide, xitaydiki kishilik hoquq weziyitining barghanséri keynige chékiniwatqanliqini, shunga bundaq bir shara'itta, xitay hökümitige bésim ishlitishning zor roli barliqini bildürdi. U mundaq dédi : “Emeliyette amérikining yuqiri derijilik hökümet emeldarliri we shuningdek bashqa ellerning hökümetliri xitayning kishilik hoquq mesilisini kötürüp chiqsa, uning heqiqetenmu tesiri bolidu. Amérika hökümiti özining xitayning kishilik hoquq xatirisini közitiwatqanliqini we buning ikki dölet munasiwetlirining muhim bir qismi ikenlikini ipade qilghanda heqiqeten xitayning bezi qararlirigha tesir körsetken, bezi kishilerning hayatini yaki bezilerni türmilerge solinishtin saqlap qalghan. Shunga biz buni bek muhim dep qaraymiz.”

Sarah kuk xanim xitay hökümitining siyasetlirining, emeliyette amérikining iqtisadiy bixeterliki, dölet xewpsizliki hem shundaqla xitaydiki musteqil organliri we shirketliri üchünmu ziyan ep kéliwatqanliqini, jümlidin her yili bu sewebtin amérika iqtisadigha nurghun ziyan boluwatqanliqini tekitlep, xitaygha bu heqte bésim ishlitishning amérika özi üchünmu paydiliq ikenlikini bildürdi.

Bügün yene, xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatimu bayanat élan qilip, prézidént tramp xitay dölet re'isi shi jinpingni kütüwélishqa teyyarliniwatqan mushu minutlarda, xitayning kishilik hoquq xatirisining chékinishi dawam qiliwatqanliqini, emeliyette shi jinping jawab bérishke tégishlik nurghun kishilik hoquq depsendichilikliri barliqini eskertip, aldi bilen xitay öktichi yazghuchi lyu shawbo we Uyghur ziyaliysi ilham toxti mesilisini otturigha qoydi. Emma kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri diréktori sofi richardson bayanatta tramp hökümitining bu mesililerni kün tertipige alidighanliqigha ishench qilalmaywatqanliqini bildürgen. U bügün radiyomizgha qilghan sözidimu buni tekitlidi. U mundaq dédi : “Elwette, méning tramp hökümitining kishilik hoquq mesilisini tilgha alidighan-almaydighanliqi, alsimu qandaq yosunda alidighanliqigha nisbeten azraq gumanim bar. Emma, xitayning kishilik hoquq weziyiti barghanséri nacharlishiwatidu. Shunga néme bolushidin qet'iynezer hökümetler bu mesilige diqqet qilishi, shi jinping hökümiti kishilik hoquq weziyitini yaxshilash üchün qedem atmighuche hökümetler bu mesilini ochuq-ashkara halda tilgha élishni dawam qilishi kérek.”

Xelq'ara kechürüm teshkilatimu bügün élan qilghan bayanatida, prézidént tramp eger bu qétimqi uchrishishida kishilik hoquq mesilisini tilgha almisa, buning téximu xeterlik bir dunya üchün yéshil chiragh yaqqanliq bolidighanliqini bildürdi. Ular bayanatida, eger tramp xitaygha bu heqte bir néme démise, u halda bu dunyaning bashqa jayliridiki hökümetlerningmu tinchliqni buzidighan, zeherlik we insaniyliqtin yoqsun siyasetlerni yürgüzüshni dawam qilishqa ilhamlanduridu, dédi we bu uchrishishning xitay, amérika we pütün dunyadiki milyonlarche kishige tesir körsitidighanliqini bildürdi.

Erkinlik sariyi tetqiqatchisi sarah kuk xanim bildürüshiche, prézidént tramp xitaygha bésim ishletken teqdirde, héch bolmighanda hazir tutup turuluwatqan emma téxi resmiy höküm élan qilinmighan siyasiy mehbuslarni qutquzuwélishta muhim roli bolidiken. Shunga erkinlik sariyi prézidént trampqa yollighan mektupida Uyghur tor yazghuchisi tursunjan memet qatarliq 8 kishining délosi heqqide melumat bergen. Sarah kuk xanimning éytishiche, erkinlik sariyi tramp hökümitidin aldi bilen chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirinimu öz ichige alghan xitay démokratik teshkilatliri bilen uchrishishni telep qilghan we shundaqla xitaydiki omumiy kishilik hoquq weziyiti bilen birge, xristi'an muritliri we Uyghur musulmanliri qatarliq diniy guruppilargha qiliniwatqan bésimni we siyasiy mehbusqa aylinish aldida turghan, yeni téxi resmiy höküm élan qilinmighan 8 kishini sürüshte qilishni telep qilghan bolup, ular kishilik hoquq adwokatliri, xristi'an muritliri we Uyghur tor bet yazghuchisi tursunjan memetlerni öz ichige alidiken.

Aldinqi küni amérika dölet mejlisi we hökümitige qarashliq xitay ishliri komitétimu prézidént trampning sürüshte qilishini telep qilip, 23 kishining tizimlikini élan qilghan idi. Buning ichidiki üch kishi ilham toxti, gülmire imin we tursunjan memetlerdin ibaret. Kishilik hoquqni közitish teshkilati we xelq'ara kechürüm teshkilatining bayanatliridimu ilham toxti mesilisi bilen birlikte Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitini tilgha élish telep qilindi.

Elwette, amérika prézidénti trampning xitay bilen bolghan uchrishishta yuqiridiki chaqiriqlargha qulaq bérip, xitaydiki kishilik hoquq mesilisi, jümlidin Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitini, yuqiridiki Uyghurlarning délolirini tilgha alidighan-almaydighanliqi hazirche éniq emes. Emma yene bezi közetküchiler mesilige oxshimaydighan nuqtidin qarap, bu uchrishishta xitay hökümitining Uyghurlarning mesilisini jümlidin xitayning Uyghurlarning térrorluq tehditige uchrawatqanliqini tilgha élip amérikidin qollashni telep qilishi mumkinlikini ilgiri sürmekte. Yeni amérika jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts ependimu yéqindin buyan xitayning térrorluq tehditi heqqidiki teshwiqatlirining köpiyip qalghanliqini nezerde tutqanda, buning éhtimalgha yéqinliqini bildürdi: “Tramp hökümitining térrorluqqa qarshi küreshtiki meydanini nezerde tutqanda, shi jinping hökümiti choqum bu térrorluq mesilisini otturigha qoyup turup, tramp hökümitidin özining Uyghur élidiki siyasetlirini passip qollashni yaki mundaqche éytqanda wasitilik qollashni telep qilip, amérikining bu siyasetlerni tenqid qilishidin qéchishqa urunushi mumkin. Tramp hökümitining hazirghiche xitayning kishilik hoquq mesilisige anche érengshimeywatqanliqini we shundaqla hazir xitay hökümitining Uyghur élidiki térrorluq tehditi heqqidiki teshwiqatlirini kücheytiwatqanliqidek ehwallarni nezerde tutqanda, shi jinpingning bu qétimliq uchrishishta bu mesilini tilgha élish éhtimalliqi bar déyishke bolidu.

Derweqe, aldimizdiki künlerdiki bu ikki rehberning uchrishishi, tramp hökümitining xitaydiki kishilik hoquq mesilisi, jümlidin Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitige nisbeten qandaq pozitsiye tutidighanliqining namayendisi süpitide alahide diqqet qozghimaqta.