Асасий қатламға чүшкән бир уйғур кадирниң җәнубтики кәнтләрдә көргән-билгәнлири (2)

Асасий қатламға чүшкән бир уйғур кадирниң җәнубтики кәнтләрдә көргән-билгәнлири вә униң бу һәқтики намсиз инкаси тор вә иҗтимаий учур васитилиридә күчлүк тәсир қозғимақта.

Төвәнгә чүшүрүлгән 200 миң кадирниң бири болуш сүпити билән нам-шәрипини ашкарилашни халимиған һелиқи уйғур кадир өз инкасида йәнә мундақ дәп язиду:
“кәң деһқанларни мәҗбурий әмгәккә селиш интайин еғир икән, кәнт атлап яки йеза атлап бир йил ичидә 100 күндин артуқ мәҗбурий әмгәккә һәйдәйдикән, йәр териған деһқанларниң һәммиси мәҗбурий әмгәккә қатнишидикән, аилисидә әмгәк күчи йоқ, яшинип қалған, күч мадардин қалған, аҗиз, мейип, кесәлчан кишиләрму мәҗбурий әмгәктин қутулалмайдикән. Буниң билән уларниң нормал турмуши капаләткә игә болмайдикән. Деһқанларниң бир йиллиқ халис әмгәк вә мәҗбурий әмгәк күни сани зади қанчилик? бундақ ишларға хатимә бериш керәкму ‏- йоқ?”

Қәшқәр нәзәрбағ йезисида олтурушлуқ бир уйғур деһқанниң баянлири мәзкур инкастики әһвалларниң растлиқини дәлиллиди. У зияритимиз җәрянида өз кәнтидә киши бешиға тоғра келидиған терилғу йәрниң 5 пуңғиму йәтмәйдиғанлиқини, әмма дөләткә мәҗбурий ашлиқ сетип бериш вә һашар вәзиписиниң йәнила мәвҗутлуқини тилға алди.

Торға инкас язған уйғур кадир өз язмисида йәнә мунуларни баян қилиду:
“кәнткә юқиридин бирәр ярдәм мәблиғи кәлсә йеза рәһбәрлири өзлири биваситә чиқим қилидикән, кәнтниң әмәлий әһвали қилчә нәзәргә елинмайдикән, кәнт немигә еһтияҗлиқ, деһқанлар немигә бәкрәк еһтияҗлиқ, уларға немә қилип бериш керәк дегәнләр хиялиға кәлмәйдикән, вақти өткән, шу орунға мас кәлмәйдиған аллиқандақ бир нәрсиләрни сетивелип кәнткә мәҗбурий таңидикән, хизмәт гурупписиниң бу һәқтики инкаслириға пәрваму қилмайдикән.”

Хотән вилайити тәвәсидин бу һәқтә игилигән нәқ мәйдан учурлиримиз, юқириқи инкастики мәзмунларниң әйнәнликини көрсәтти. Бу һәқтә зияритимизни қобул қилған, әмма нам-шәрипини ашкарилашни халимайдиған бири пүткүл хотән тәвәсидә деһқанларға болған контроллуқниң шу қәдәр чиңлиқини, деһқанларниң нормал әмгәк вә турмушиниң қатму-қат тәкшүрүшләр ичидә давам қиливатқанлиқини тәкитлиди.

Төвәнгә чүшүрүлгән уйғур кадирниң намсиз инкасидики әң муһим нуқтиларниң бири - уйғур тил-йезиқиниң асасий қатламдики һөкүмәт һөҗҗәтлири вә башқа язмиларда ишлитилиштин қалғанлиқидур. У бу нуқтини өз язмисида интайин ечиниш ичидә тилға алиду:
“кәнткә наһийә вә йезидин әвәтилгән һөҗҗәт, материяллар, һәр түрлүк җәдвәлләр пүтүнләй хәнзучә икән. Кәнттики хизмәтләрни ана тилда елип бериш интайин қийин әһвалға чүшүп қалған. Кәнттә хизмәт гурупписи бар, җәдвәлләрни шулар ишләйду, дәп йезидин орунлаштуруш қилиду, һәйран болимиз, хизмәт гурупписи йоқ вақитларда қандақ қилғанду дәп қалимиз. юқиридин чүшкән һөҗҗәт- материяллар пүтүнләй хәнзучә, уйғур тил йезиқида һөҗҗәт-материяллар йоқ. Қачандин башлап уйғур тили вә йезиқи ишлитиштин қәп қалди? кәнт кадирлири әмәс, һәтта хизмәт гуруппа әзалириму хәнзучә йезиқниң һөддисидин толуқ чиқалмайватса! омумән асасий қатламда уйғур тил-йезиқиниң ишлитиш әһвали интайин еғир хирисқа дуч кәпту. Буни мунасивәтлик орунлар җиддий ойланмиса болмиғудәк. Бундақ кетивәрсә миллий территорийәлик аптономийә қануниға хилаплиқ қилған болмамду?”

Уйғур кадир язмисиниң ахирида мунуларни хитаб қилиду:
“төвәнгә чүшкән хизмәт гурупписи әзалириниң сапаси, хизмәт иқтидари яхши болсиму, лекин һәқни сөзлийәлмәслик, мәсилиләрни өз алдиға һәл қилалмаслиқ яки юқири дәриҗилик орунларниң қоллишини қолға кәлтүрәлмәслик әһваллири мәвҗут. Ашу вәйранә көлбиләрдә әң бичарә һаләттә яшаватқан деһқанлиримизниң еғир һалити йүрикимни әзди. Шу вәҗидин бу хәтни яздим.”

Һәтта йиллардин буян өз һойлисида қизил байрақ чиқирип, каллиси коммунизм мәпкуриси билән ююлуп кәткән қизил актип қурбан өмәрму өзи чоқунған хитай компартийәси вә униң әмәлдарлириниң чирикликликини етирап қилмай туралмиди.

Уйғур кадирниң юқириқи намсиз язмисиға миңлиған тордашлар бәс-бәстә инкас язған. Улардин бири мундақ дәп язиду:
“бир наһийәниң әдлийә, ревизийә, җамаәт хәвпсизлик, кадирлар, штат, малийә... Ишқилип наһийәниң һәммә ишлирини пәқәт вә пәқәт бирла адәм, йәни наһийәлик партком секретари өзи ялғуз, бәһузур, уда 7-8 йил һеч йәргә йөткәлмәй башқуриду. Бу җәрянда һакимдин нәччисини йолға салиду, йезиларда болса йезилиқ партком секретари һәммә саһәни өзи бир қоллуқ башқуриду. Йезилиқ партком секретари пәқәт бирла адәмгә, йәни наһийилик партком секретарға бойсуниду. Униң нәзиридә йеза башлиқи, һаким, муавин палан-пустанлар нөлгә һесаб. Әгәр мушу һаләт йәнә давамлишивәрсә, һелиғу 200 миң кадиркән, 2 милйон кадир төвәнгә чүшкән биләнму бәрибир!...”