Хитай һөкүмити уйғур елини чәтәллик журналистларға ечиветишкә чақирилди

3-Май дуня ахбарат әркинлики күни. Хитайниң ахбарат әркинликигә қаритиватқан бесими диққәт нуқтисиға айланған бүгүнкидәк бир күндә болса хитай һөкүмити йәнә йеңи “алақә тори ахбарат учурлири мулазимитини башқуруш бәлгилимиси” ни елан қилип, ахбарат-учурға қаритилған тәқибни илгириләп чиңитти. Уйғур кишилик һоқуқ қурулуши баянат елан қилип, хитай һөкүмитини уйғур елидики учурни қоюветишкә чақирди.

3-Май дуня ахбарат әркинлики күни мунасивити билән дуня миқясидики хәлқара кишилик һоқуқ органлири арқа-арқилап баянат елан қилип, ахбарат әркинлики вә журналистларниң бихәтәрлики мәсилисини тәкитлиди. Улар бу һәқтә елан қилған баянатлирида әркин ахбарат болғандила андин демократийә вә кишилик һоқуқни капаләткә игә қилғили болидиғанлиқини тәкитләшти. Бүгүн йәнә бирләшкән дөләтләр тәшкилати баш секретари антонию гутерррес хәлқара ахбарат әркинлики күни мунасивити билән баянат елан қилип әркин ахбарат вә журналистларниң әһмийитини тәкитлиди. У мундақ деди: “журналистлар дуняниң әң хәтәрлик җайлириға авази кесилгәнләргә аваз болуш үчүн бариду. Улар барған җайлирида қейин-қистақ вә һәтта өлүм йетим хәвпигә учрайду. Бизниң ахбарат әркинликини қоллайдиған лидерларға еһтияҗимиз бар. Бу бир һәл қилғуч мәсилә. Һәқиқәтләрниң билиниши үчүн һәр бир кишиниң ярдими керәк. Ахбарат әркинлики күнидә, мән журналистларни бастуруш қилмишини әйибләймән. Чүнки әркин ахбарат һәммәйләнгә тинчлиқ вә адаләт лип келиду. Биз журналистларни қоғдисақ, улар бизниң һаятимизни өзгәртиду.”

Америкидики уйғур кишилик һоқуқ қурулушиму бүгүн дуня ахбарат әркинлики күни мунасивити билән баянат елан қилди. Улар баянатида уйғур елиниң мустәқил ахбаратчиларға ечиветилиши керәкликини мәхсус тема қилди.

Улар баянатида, хитай һөкүмитиниң өзи илгири сүрүп кәлгән уйғур елидә зор бихәтәрлик тәһдитигә учраватимиз, дегән сөзиниң тоғрилиқини испатлиши керәкликини тәкитлигән вә шундақла уйғур район даирилири һәм бейҗиң һөкүмитини чәтәллик мухбирларниң районға берип учур игилишигә рухсәт қилишқа чақирған.

Уйғур кишилик һоқуқ қурулуши башлиқи өмәр қанат әпәнди бүгүн радийомизға қилған сөзидә уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң бу мәсилини тәкитлишидики сәвәбни чүшәндүрүп өтти.

Дуня ахбарат әркинлики күни мунасивити билән йәнә чеграсиз мухбирлар тәшкилати елан қилған “2017-йиллиқ ахбарат әркинлики көрсәткүчи”дә хитай дунядики 180 дөләт ичидә 176-орунға тизилип, ахбарат әркинлики йоқ дөләт, дәп баһаланған. Әркинлик сарийиму охшашла хитайни ахбарат әркинлики йоқ, дәп баһалиған вә хитай һөкүмитиниң дөләт ичидә ахбаратни қаттиқ чәкләш билән биргә чәтәл ахбаратлириниму тәсири астиға елишқа урунуватқанлиқини баян қилған.

Бүгүн йәнә хәлқара мухбирларни қоғдаш комитети асия ишлири программиси йетәкчиси ситивен батлер зияритимизни қобул қилип, хитайниң мәйли дөләткә қарашлиқ ахбарат органлири болсун мәйли шәхси ширкәтләргә қарашлиқ ахбарат васитилири болсун һәммисиниң охшаш бесим астида икәнликини ейтти. У мундақ деди: “хитайдики ахбарат һечқачан әркин болуп бақмиған. Чүнки хитайдики ахбаратчилиқ асасән һөкүмәт тәрипидин контрол қилиниду. Мәсилән ‛сәй шин‚ гә охшаш шәхсләр контрол қилидиған ахбарат-учур васитилириму интайин еһтиятчанлиқ билән хәвәр бериду. Чүнки уларму һөкүмәтниң чишиға тегип балаға қелиштин қорқиду. Нурғунлиған тор базарлири, тор башқурғучилири, мустәқил журналистлар болса түрмидә. Мана мушуларниң һәммиси хитайниң ахбарат әркинликиниң йоқлуқиниң ипадисидур”.

Журналистларни қоғдаш комитети доклатидин қариғанда, хитайда һазирғичә түрмидә йетиватқанлиқи ениқланған 38 журналист бар болуп буларниң ичидики 13 нәпири уйғур. Булар, илһам тохти, гүлмирә имин, мәмәтҗан абдулла, ниҗат азад, нияз қаһар, ғәйрәт нияз, абдуқеюм аблимит, атикәм рози, мутәллип имин, әкбәр имин, пәрһат халмурат, шөһрәт ниҗат қатарлиқлардин ибарәт. Ситивин батлер әпәнди уйғур елидә ахбарат әркинликиниң техиму қаттиқ бесим астида икәнликини билдүрди. У сөзидә: “ахбарат-учур уйғур елидә техиму қаттиқ контрол қилиниду. Һәтта бәзи вақитларда интернет ишлитишму мумкин әмәс. Мәнчә бу хитай һөкүмитиниң аз санлиқ милләтләр районидики әндишиси вә аз санлиқ милләтләрниң дөләткә болған садақитигә болған ишәнчсизликидин кәп чиққан бир ақивәт” деди.

Хитайниң ахбарат әркинлики мана мушуниңдәк диққәт нуқтисиға айланған бир пәйттә һәм шундақла дуня ахбарат әркинлик күниниң һарписида хитай һөкүмити йәнә ‛‛алақә тори ахбарат учурлири мулазимитини башқуруш бәлгилимиси‚‚ни елан қилип, бу җәһәттики башқуруш түзүмлирини йәниму чиңитқанлиқини җакарлиди. Улар бу йеңи бәлгилимә арқилиқ шәхсләрниң өз алдиға учур тарқитишини чәклигән. Тәңритағ ториниң хәвиридин қариғанда бу бәлгилимидә төвәндики мәзмунлар йәр алған : “алақә тор бекити, әмәлий программа, мунбәр, микро блог, җамаәт һесабат номури, дәрһал алақилишиш васитиси, торда биваситә тарқитиш қатарлиқ шәкилләр арқилиқ җамаәтни ахбарат учурлири мулазимити билән тәминләштә, алақә тори ахбарат учурлири мулазимити иҗазитини елиш керәк, иҗазәтсиз яки иҗазәт даирисидин һалқип алақә тори ахбарат учурлири мулазимити паалийитини қанат яйдуруш мәни қилиниду”.

Униңда йәнә интернет тори қатарлиқ барлиқ алақә васитилири арқилиқ учур тарқатмақчи болғанларниң чоқум мәркәздики ахбарат орунлири яки өлкә, аптоном район, биваситә қарашлиқ шәһәрләргә биваситә қарашлиқ ахбарат орунлири қатарлиқ дөләт бәлгилигән даирә ичидики орунлар тарқатқан ахбарат учурлирини көчүрүп тарқитиши керәклики әскәртилгән.

Юқиридики бу бәлгилимә хитайда һәрқандақ ахбарат вә учурниң хитай һөкүмити иҗазәт қилған вә қелиплаштурған даиридә болидиғанлиқиниң йәниму илгирилигән һалда испатлиниши дәп пәрәз қилинмақта. Өмәр қанат әпәнди мана бу сәвәб түпәйли хитай ахбаратлирида елан қилинған һәрқандақ учурға гуман билән қарилиши керәкликини әскәртти.