13-Авғуст б д т ниң ирқий айримичилиққа қарши туруш йиғинидики муназириләр (2)

Мухбиримиз ирадә
2018.08.14
bdt-xitay-lager-ret-qilish-2.jpg Б д т ниң ирқий айримичилиқни түгитиш комитетиниң йиғинида, мәзкур комитетниң муавин рәиси гей макдогал (Gay McDougall) ханим хитай вәкиллиридин соал соримақта. 2018-Йили 13-авғуст, җәнвә.
webtv.un.org

Б д т ниң ирқий айримичилиққа қарши туруш комитетиниң йиғин күнтәртипигә асасән 10-авғуст җүмә күни мәзкур комитетниң доклат бәргүчилири һәрқайси мустәқил кишилик һоқуқ органлири тәминлигән учурлар вә игилигән ишәнчлик мәлуматлар асасида хитайда йүз бериватқан еғир кишилик һоқуқ мәсилилирини оттуриға қоюп, хитайниң өзи қол қойған ирқий айримичилиққа қарши туруш хитабнамисигә әмәл қилған яки қилмиғанлиқиға қарап чиққан вә бу һәқтә хитайдин соал сориған иди.

Мәзкур комитетниң муавин рәиси гәй макдогал шу күнки сөзидә хитай һөкүмитиниң дини ашқунлуқққа қарши туруш вә җәмийәт муқимлиқини қоғдаш нами астида уйғур аптоном районини зор көләмлик бир йиғивелиш лагерлириға айландурғанлиқиға аит нурғун ишәнчлик мәлуматлар барлиқини билдүргән вә хитайдин буниңға биз изаһат беришни тәләп қилған иди. У сөзидә “уйғурлар вә башқа мусулман аз санлиқ милләтләрниң кәң көләмдә тутқун қилиниватқанлиқи һәққидә мәлуматлар бар. Бир милйонға йеқин кишиниң аталмиш әсәбийликкә қарши туруш мәркәзлиридә, йәнә қалған икки милйон кишиниң аталмиш қайта тәрбийә мәркәзлиригә сиясий тәрбийә үчүн йиғивелинғанлиқи һәққидә истатескилиқ мәлуматлар бар,” дегән.

13-Авғуст күни хитай вәкилләр өмикиниң вәкили ху лйәнхе җүмә күни оттуриға қоюлған соаллар үстидә тохталғанда юқирида тилға елинған лагерларни инкар қилип, уйғур елидә “қайта тәрбийә лагерлири йоқ” дегән иди. Әмма у йәнә әскәртип, “хитай һөкүмити уйғур аптоном районида зораван террорлуққа қарши алаһидә һәрикәтләрни елип берип, бир қисим җинайәтчиләрни сотлиди вә қанун бойичә қамаққа алди. Буниң ичидә җинайити йеник болғанларға тәрбийәлиниш пурсити бәрди. Һөкүмәт уларни кәспий җәһәттин тәрбийәләп хизмәткә ериштүридиған вә қанун җәһәттики билимләр билән тәминләйдиған тәрбийәләшкә орунлаштурди,” дегән.

Хитай вәкилләр өмикиниң сөзи ахирлашқандин кейин гәй макдогал ханим йәнә хитай вәкилләрдин соал сориди. У сөзидә хитай вәкилләр өмики қилған сөзләрдә соралған соалларға испат көрситип җаваб бериштин бәкрәк инкар қилишнила көрүвалғили болидиғанлиқини ейтти вә “силәр қайта тәрбийә лагерлири һәққидики мәлуматларниң тоғрилиқини рәт қилдиңлар, ундақта буниң тоғриси немә? тутқун қилинған кишиләр қайси қанун бойичә тутқун қилинған? силәр тутқун қилинғанларниң қанун бойичә тәкшүрүлүп андин тутқун қилинғанлиқини дедиңлар. Мән шу тәкшүрүш нәтиҗилирини көрүп бақсам боламду? қени улар? биз уни көрсәк, мәнчә техиму яхши болиду. Бизгә бу қайта тәрбийә лагерлири билән йиғивелиш лагерлирида қанчилик киши тутуп турулуватқанлиқи һәққидә мәлумат берилмиди. Буниси йәнила қараңғу қалди. Сөзүңлардин қариғанда, силәр бу қайта тәрбийә яки идийә өзгәртиш программисиниң мәвҗутлуқини инкар қилмидиңлар. Хитайда террорлуққа четилип сот ечилип җаза елан қилинғанларниң санини силәр ‛дөләт мәхпийәтлики‚ дәп тәминлимидиңлар. Мән буни очуқ -ашкарилиқ дәп қаримаймән,” деди.

Җүмә күнидики йиғинда комитет әзалиридин фатима бинта дах ханим уйғурларниң дини әркинликигә чәклимә барлиқи һәққидики мәлуматларға хитай вәкиллириниң немә дәп җаваб беридиғанлиқини, уйғурларниң динға ишиниш һоқуқини қоғдаш үчүн қандақ қанунлар барлиқини сориған иди.

13-Авғуст дүшәнбә күнидики йиғинда хитай вәкилләр өмики әзалири буниңға бәргән җавабида хитайдики уйғур, тибәт қатарлиқ милләтләрниң дини әркинликиниң толуқ капаләткә игә икәнликини, хитайниң террорлуққа қарши туруш һәрикитиниң һәргизму бир милләтни нишан қилмиғанлиқини билдүрди.

Буниң билән шу күндики йиғинда фатима бинта ханим өзигә сөз нөвити кәлгәндә йәнә бу һәқтә тохтилип, хитай вәкиллириниң җүмә күни сориған соаллириға қанаәтлинәрлик җаваб бәрмигәнликини ейтти вә “уйғур аптоном районлуқ һөкүмәт мәхсус ислам динини нишан қилған бир қанун лайиһисини мақуллиған. Бу қанун болупму ислам динини наһайити қаттиқ бесим астиға алған. Биз райондики уйғурларниң қолға елинишиға сәвәб болған ‛әсәбийлик‚ дегән сөзниң юқириқи бу қанунлардики изаһатини билишни халаймән,” деди.

10-Авғуст күнидики йиғинда хитай вәкилләр өмидикидин соралған муһим соаллардин бири “қош тил оқутуши” мәсилиси иди. Комитет әзалиридин шефирд ханим хитай һөкүмитиниң “қош тил оқутуши” нами астида уйғур вә тибәт районлирида ана тилни чәкләватқанлиқи һәққидә хәвәрләр барлиқини ейтип, хитайдин буниңға изаһат беришни тәләп қилған иди.

13-Авғуст күнидики йиғинда болса хитай вәкили буниңға җаваб берип, “қош тил оқутуши” ниң уйғур вә тибәт районлирида толуқ капаләткә игә икәнликини, йәни бу районлардики мәктәпләрдә ана тил оқутуши билән хитай тили оқутушиниң тәң баравәр елип бериливатқанлиқини, “қош тил оқутуши” ниң бу милләтләрниң тәрәққияти үчүн интайин пайдилиқлиқиниң испатланғанлиқини вә бу районлардики хәлқләрниңму қарши елишиға еришкәнликини илгири сүрди. Хитай вәкил йәнә мәхсус қилип, “хитай һөкүмити хотәндики мәктәпләрдә уйғур тилини чәклиди вә қош тил оқутуши арқилиқ ана тил оқутуши йоқ қилмақчи дегән сөзләр ялған” дәп җаваб бәрди.

Һалбуки, хотән вилайәтлик маарип идарисиниң бу һәқтики һөҗҗити иҗтимаий таратқуларда кәң тарқалған вә истансимиз тәрипидинму растлиқи ениқланған иди. У һөҗҗәттә 2017-йили 9-айдин башлап, хотән вилайитидики башланғуч вә оттура мәктәпләрдә барлиқ дәрсләрниң бирдәк хитай тилида өтүлидиғанлиқи, бундин кейин маарип системисида уйғур тилини ишлитишниң бирдәк чәклинидиғанлиқи алаһидә тәкитләнгән. Хотәндики 4 наһийәниң маарип идарилири радийомиз зияритини қобул қилғанда мәзкур һөҗҗәтниң растлиқини дәлиллигән иди.

Шу күндики йиғинда болса комитет әзалири хитай вәкилниң “қош тил сиясити” ни ақлап қилған сөзлирини тәнқид қилди. Шефирд ханим хитай вәкилләр өмики тәминлигән җавапларда пәқәт “қош тил сиясити” гә аит қанун -маддилар тәминләнгән болсиму, әмма бу қанунларниң қандақ иҗра қилиниватқанлиқи, хитай һөкүмитиниң бу қанунларниң толуқ вә тоғра иҗра қилған яки қилмайватқанлиқини қандақ назарәт қиливатқанлиқи һәққидә мәлумат йоқлуқини ейтти вә “қанун-маддиларни чиқирип қәғәзгә бесип қоюш айрим гәп, әмма униң иҗра қилиниши айрим гәп,” деди.

Қисқиси, йиғин җәрянида хитай вәкилләр өмики өзлиригә қаритилған барлиқ тәнқидләрни рәт қилип, хитайда һечқандақ кишилик һоқуқ мәсилиси йоқлуқини, аз санлиқ милләтләр мәсилиси, миллий вә диний айримичилиқниң йоқлуқини, милләтләрниң тили, дини вә өрп -адәтлириниң толуқ капаләткә игә икәнликини, һәммә милләтләрниң баравәр, бәхтияр яшаватқанлиқини илгири сүрүш билән биргә комитет әзалириға бирмунчә язма доклат тапшурған.

Әмма бир қисим комитет әзалири болса хитайниң бу позитсийәсини тәнқид қилди. Бир комитет вәкили өзигә сөз нөвити кәлгәндә хитай өмики бу йәргә шунчә узун йолни бесип өзидә һечқандақ мәсилә йоқлуқини илгири сүрүш, һәммә сөзләрни инкар қилиш үчүн кәлгән бир шараитта өзиниң вақит исрап қилип сөзләшниму халимайдиғанлиқини ейтти. Әмма йиғинда гәй макдогал ханим болса қайта сөз елип, хитай һөкүмитидин өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинған уйғур зиялийси илһам тохтиниң әһвали һәққидә мәлумат беришни, хитай һөкүмитидин һеч болмиғанда уни бейҗиңдики түрмигә йөткәш арқилиқ сәмимий нийитини көрситишкә чақирди. Макдогал ханим йәнә өткән йилидин бери мисир вә түркийәләрдин қайтуруп кетилгән уйғурларниң ақивитиниң немә болғанлиқи һәққидиму хитай һөкүмитидин пакитлиқ җаваб беришни қайта тәләп қилди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.