Onsu nahiyeside qaychighimu kimlik nomuri oydurush telep qilin'ghan

Tighliq eswaplarni sétishta xéridarlarning kimlikini tizimlash tüzümi buningdin 2-3yil burun Uyghur rayonida omumyüzlük yolgha qoyulghan bir xil amanliq tedbiri idi. Biraq aqsuning onsu nahiyesi yéqinda tighliq eswaplarni kontrol qilishning téximu radikal usulini élan qilip yolgha qoyghan.

Onsu nahiyesidiki ahaliler komitétlirining élan qilghan uqturushida, teweliktiki barliq puqralarning belgilen'gen orun'gha bérip, palta, pichaq, qingraq, oghaq qatarliq a'ilidiki tighliq eswablargha shu a'ile mes'ulining kimlik nomurini basturushni telep qilghan.

Puqralarning tighliq eswablargha kimlik nomurini basturushi üchün 2 kün waqit bérilgen. Onsu baziridiki bir ahaliler komitétining tarqatqan bu heqtiki uqturushida körsitilishiche, 8‏-yanwardin 10‏-yanwarghiche kimlik nomurini basturmighanlarning tighliq eswabliri musadire qilinip, özi jawabkarliqqa tartilidiken.

Onsu nahiyesidiki melum bir saqchi ponkitining bir xadimi, tighliq eswablargha kimlik nomuri bésish tüzümining rastliqini delilligen bolsimu, emma basturmighanlarni qandaq jazalash qatarliq tepsiliy ehwallar heqqide toxtilishni ret qildi.

Saqchi: he'e bu saqchixana, néme boldi.

Muxbir: yéqinda bir uqturush körgentim, 10 ‏-chéslaghiche pichaq, qingraq, cheydu qatarliq a'ile eswablirigha kimlik nomuri bésishni telep qiptighu?

Saqchi: sizchu, uni shu ahaliler komitétigha, shu yerdiki saqchixanigha bérip sorang, shular jawab béridu, jumu. Ashulardin sorang, uni biz uqmaymiz. Uni ashular orunlashturidu. Nahiye baziridiki ahaliler komitéti bar, shu yerge kiring. (Özi qiliwalsa) bolmaydu. (Nege bérip qilishni) men bilmeymen, men ahaliler komitétigha mes'ul emes.

Onsu nahiyeside olturushluq bir qizning bildürüshiche, uning dadisi bügün bérip, a'ilisidiki tighliq eswablargha kimlik nomuri qoydurup kelgen.

Uyghur qiz: bu aqsu kona sheher.

Muxbir: mawu yéqinda hökümet uqturush chiqarghan, pütün pichaq, cheydulargha kimlik nomurunglarni oydurunglar, dep, qildinglarmu siler.

Uyghur qiz: he'e, qilduq. Etigende qildurghan. Dadam apirip qilduruptiken. Men uqmidim uni. Ish qilip xéli jiq pichaqqa qildurghan oxshaydu, 11-12 talmiki, ishqilip, xéli jiq nersige qildurduq.

Onsu nahiyeside olturushluq yene bir Uyghur ayal, yoldishining pichaq qatarliq 14 xil tighliq eswapqa kimlik nomuri qoydurup kelgenlikini, hetta qaychighimu kimlik nomuri qoyghanliqini bildürdi.

Uyghur ayal: qilip bolghan biz. Öy boyiche 11 tal chot, pichaq, qaycha bolup. Qaychighimu qildurduq. U yoldishimning kimlik nomurigha qilduq. Shu kimlik nomuri chüshidiken. Pütün nahiyedikilerning hemmisi qilduruwatidu.

Muxbir: saqchigha bérip oyduramsiler yaki mexsus bir oyduridighan yerni körsitip béremdu?

Uyghur ayal: mushu onsu nahiyesidiki saqchixana qilghan yer barken, ashu yerde néme qilduq. Ahaliler rayoni apirip shu yerde oydurdi. (Oydurmighanlarni qandaq qilidu) uni uqmiduq.

Bu, xitay da'irilirining Uyghur rayonida yolgha qoyghan muqimliq namidiki eng radikal amanliq tedbirlirining biri. Emma bu tedbir, chet'eldiki Uyghur teshkilatlirining qattiq tenqidige uchridi. Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen charshenbe küni radiyomizda onsu nahiyesining mezkur amanliq tedbirini tenqidlep, xitay da'irilirining nérwisi qattiq jiddiyliship ketkechke herxil charilarni ishlitip béqiwatidu, dédi.

Ilshat hesen mundaq deydu: “ Bu xewerni körüp méning shu zamat ésimgha kelgini néme dégende, xitayning tarix kitablirida eng jiq tekitleydighan mongghullar xitayni ishghal qilghandin kéyin, 10 a'ilige birdin cheydu bérip, tamaq étishke shuni yolgha qoyghan. Shu ésimgha keldi. Buni xitaylar nahayiti naraziliq bilen mongghullarning eng rezil siyasitining biri, deydu. Shu xitay özi rezil dégen usulni hazir bizning xelqimizge ishlitiwatidu. Bu tereqqiy qilip, her bir a'ilidiki qaychidin tartip, kichik bekigiche kimlik nomurini basturup, bir adem shuninggha ige bolushini yolgha qoydi. Bu démek, xitay emeldarliri sherqiy türkistandiki puti köygen toxudek néme qilishini, qandaq qilishini bilmey, bir xil dekke-dükkide kallisigha kelgen charilerning hemmini ishlitiwatidu.”

Ilshat hesenning ilgiri sürüshiche, xitay hökümitining muqimliqni yerlik da'irilerge kötürüp bérishi, yerlikning qanunlargha xilap bu xil bimene tedbirlerni yolgha qoyup, kishilik hoquqning dawamliq éghir buzghunchiliqqa uchrishini keltürüp chiqarmaqtiken.

Ilshat hesen mundaq deydu: “ Kishilik hoquqning bizning wetende yoqap kétishi, buni xitayning depsende qiliwatqanliqining tüp sewebi, shu yerdiki (muqimliqni) kötürige bérish, mes'uliyetni özining töwendiki emeldarlirigha artip, chataq chiqsa séni sürüshtürimiz, dégechke bular kallisigha kelgen usulning hemmini ishlitiwatidu. Bu yerde bularning 1‏-wezipisi shu yerdin bir ish chiqmisa, deydu. Ish chiqishning aldini élish üchün qandaq qiliwatidu, dése, eng döt, eng wehshiy, ademning eng zitigha tégidighan, ademning ghururigha tégidighan usullarni ishlitiwatidu. Siyasetni töwendikiler belgilimigendin kéyin, yuqirigha naraziliq bildürelmigendin kéyin, bular pütün bésimni puqragha séliwatidu. Bu xil bésim arqisida kishilik hoquq emes, insandek yashash shara'itinimu yoq qiliwatidu.”

Ötken yili28‏-dékabir küni xoten qaraqash nahiyelik partkom 4 Uyghurning hujumigha uchrap, 5 adem ölgen. Ölgenlerning 3 nepiri hujumchi Uyghurlar, 2 neperi hökümet xadimi idi.

Da'iriler bu weqeni bahane qilip, Uyghur rayonida amanliq tedbirlirini qattiq kücheytken. Sheher-bazarlardiki ahaliler rayonlirida 24 sa'etlik qattiq kimlik tekshürüsh tüzümini yürgüzgen. Da'iriler qaraqash “Partkom weqesi” yüz bérip 10‏-küni, guma nahiyeside 3 Uyghurning étip öltürülgenlikini, ularning 2015‏-yili yüz bergen ‏“22‏- Aprél weqesi” ge chétishliq ikenlikini jakarlighan idi.