Uyghur kishilik hoquq programmisi : bulghan'ghan muqeddes hoquqlar - Uyghurlarning xitayning tömür mushi astida depsende qiliniwatqan diniy erkinliki
2013.05.03

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq programmisi yéqinda Uyghurlarning diniy erkinlik weziyiti heqqide yéngi doklatini élan qildi. Doklatta, Uyghur élining diniy erkinlik weziyiti bolupmu 2005 - yili yéngi diniy ishlar siyasiti yolgha qoyulushqa bashlighandin kéyin barliqqa kelgen weziyet heqqide melumatlar bérilgen.
Uyghur kishilik hoquq programmisi xitay hökümitining Uyghur rayonida adettiki diniy pa'aliyetlernimu jinayet katigoriyisige kirgüzüsh arqiliq, xelq'ara qanunlarni we özining asasiy qanunida belgilen'gen maddilarnimu depsende qiliwatqanliqini bildürgen.
Hörmetlik radi'o anglighuchilar, amérika Uyghur jem'iyiti qarmiqida qurulghan Uyghur kishilik hoquq guruppisining tetqiqatchiliri élan qilghan doklatqa “Bulghan'ghan muqeddes hoquqlar : Uyghurlarning, xitayning tömür mushi astida depsende qiliniwatqan diniy erkinliki” dep mawzu qoyulghan. Doklat 100 bettin terkip tapqan bolup, uningda xitay hökümiti 2005 - yili diniy ishlar siyasitige bir qisim tüzitishlerni kirgüzgendin buyanqi diniy weziyet üstide etrapliq melumatlar misallar bilen bérilgen. Ularning éytishiche, bu yéngi diniy ishlar siyasiti xitay hökümitining tarixtin buyan din'gha eng keng kölemde qol tiqip, uni bashqurushqa urunushi, dep qarashqa bolidiken. Bolupmu, bu yéngi siyaset Uyghur we tibet rayonlirigha oxshash xitay ölkisi bolmighan rayonlarda nahayitimu qattiq yürgüzülgen.
Uyghur kishilik hoquq programmisi dinni özining milliy kimlikining bir parchisi, bolupmu özini xitaydin ayrip turidighan muhim bir amil dep qaraydighan Uyghur xelqining 2005 - yilidin buyan téximu éghir diniy bésimlargha uchrighanliqini, nurghun Uyghurlarning buni xitay hökümitining özlirini assimliyatsiye qilish siyasitining bir parchisi dep qaraydighanliqini bildürgen. Ularning qarishiche, xitay hökümiti adettiki diniy pa'aliyetlergimu jinayet qatarida mu'amile qiliwatqan bolghachqa, bu siyaset xitay qanunlirinimu bir chetke qayrip qoyghanliqtin Uyghurlar özlirining milliy kiyimlirinimu kiyelmeydighan aqiwet kélip chiqqan.
Bügün Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi hénriy shadzéwéski ziyaritimizni qobul qilip, Uyghur élining diniy weziyiti heqqidiki so'allirimizgha jawab berdi. U 2005 - yilidin kéyin Uyghur élide yolgha qoyulghan diniy siyasetning tolimu ziddiyetlik we mujimel ikenlikini bildürüp “Uningda Uyghurlarning zadi din'gha qandaq ishinishi kérekliki heqqide héchqandaq éniq tebir bérilmigen. Xitay hökümitining rayonda yürgüzüwatqan siyasitidin körüwélishqa boliduki, xitay hökümiti Uyghurlarning milliy en'enilirini dawam qildurushini cheklewatidu. Chünki din milliy en'enining yadrosi” dédi.
Doklatta Uyghur élidiki edliye organlirining tamamen siyaset bilen kontrol qilinidighanliqi eskertilgen bolup, xitay hökümitining Uyghurlarni “Qanunsiz diniy pa'aliyet bilen shughullinish” dégen jinayet bilen uzun muddetlik qamaq jazalirigha höküm qiliwatqanliqi, hökümetning Uyghurlar, bolupmu Uyghur ayallirigha ayrimichiliq qilip, ularning kiyimige, bash yaghliqigha arilishiwéliwatqanliqi, hökümetning diniy zatlarni, imamlarni qerellik halda siyasiy kurslargha orunlashturidighanliqi, Uyghurlarning öz aldigha hejige baralmaydighanliqi, yashlar, oqutquchilar, dölet kadirlirining din'gha ishinish, meschitke kirishtin cheklinidighanliqidek mesililer pakit bilen otturigha qoyulghan.
Hénriy ependi xitay hökümitining Uyghur élide din'gha bunchiwala arilishiwélishidiki seweb üstide toxtilip “Din - Uyghurlarning milliy kimlikining muhim bir parchisi shundaqla ularni xitay millitidin ayrip turidighan eng muhim bir amil. Xitay hökümiti buni bir tehdit dep qaraydu, shundaqla rayon'gha téximu köp meblegh sélishigha tosalghu dep qaraydu. Uning üstige xitay hökümiti özidin bashqa herqandaq bir kontrol qilish küchi bolushigha yol qoymaydu. Sherqiy yawrupadiki öktichilik heriketliridimu xristi'an chérkawliri nahayiti muhim rol oynighan. Shunga xitay hökümitimu dinni we diniy organlarni kontrol qilghandila Uyghurlarni we ularning musteqilliq heriketlirini kontrol qilghili bolidu, dep qaraydu” dédi.
Emma hénriy ependi yene eskertip, xitay hökümitining bundaq heddidin ashqan cheklimilirining rayondiki jiddiylikni ashuruwétidighanliqini bildürdi. U sözide Uyghurlarning nahayiti tinchliqperwer bir xelq ikenlikini, mushundaq bir bésimgha qarimay Uyghurlarning tinch yashash üchün tirishiwatqanliqini, emma xitay hökümiti Uyghurlargha qaratqan bésimi heddidin éship, Uyghurlarning kimlikige tajawuz qilishqa bérip yetkende maralbishidikidek weqelerning dawamliq otturigha chiqidighanliqini bildürdi.
Uyghur kishilik hoquq programmisi doklatida xelq'aradiki kishilik hoquq organliri we herqaysi hökümetlerni xitay hökümitige özi qol qoyghan xelq'ara qanunlargha emel qilish heqqide bésim ishlitishke chaqirghan. Ular xitay hökümitining dunyada éship bériwatqan iqtisadiy we siyasiy tesirige yarisha mes'uliyetchan bir dölet bolushnimu untup qalmasliqi kéreklikini bildürdi. Hénriy ependi bolsa, “Xitay hökümiti Uyghurlarning naraziliqini peseytish üchün, aldi bilen Uyghurlarni qarar chiqiridighan séstimining ichige ekirishi kérek” dédi. U Uyghurlarning ehwalini, derdini chüshinidighan kishilerning yenila adettiki Uyghur puqrasi ikenlikini, shunga Uyghurlarni bu séstimining ichige élish, ulargha özining mesilisini hel qilidighan qararlarni chiqirish hoquqi bérish rayondiki jiddiylikni peseytishte muhim rol oynaydighanliqini bildürdi.