Amérika dölet mejlisining guwahliq bérish yighinida Uyghurlar mesilisi anglitildi

Amérika dölet mejliside 24-may küni chaqirilghan guwahliq bérish yighinida xitay hökümitining dölet ichide kompartiye hakimiyitige tenqid pikri sun'ghan zatlarni jazalashtin, hazir xitay chégrasidiki herqaysi döletlerge siyasiy bésim ishlitishke halqighanliqi, xitay chégrasi sirtidiki siyasiy pa'aliyetchilergimu ziyankeshlik qiliwatqanliqi muzakire qilindi. Yighin wekilliri we Uyghur wekili élshat hesen alaqidar mesililer boyiche xususiy guwahliq bérish jeryanida Uyghurlar mesilisini yene bir qétim dunya küntertipige élip chiqti.

Amérika dölet mejlisining ékskursiye merkizide chaqirilghan “Xitayning yiraqlargha sozulghan qoli: “Tyen'enmén weqesi” din bügün'ge qeder tenqidchilerning awazini öchürüsh yolida körsitilgen dunyawi urunushlar” mawzusidiki guwahliq bérish yighinida guwahliq bergüchiler we alaqidar parlamént ezaliri janliq pakitlar hemde emeliy misallar arqiliq xitay siyasitining tashqi dunyagha anche bilinip ketmigen yene bir yüzini namayan qildi.

Yighin'gha riyasetchilik qilghan parlamént ezasi, amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining re'isi kristofér simis aldi bilen yighin qatnashquchilirigha 1989-yili yüz bergen “Tyen'enmén weqesi” ni qisqiche tonushturup ötti. Shuning bilen birge xitay da'irilirining chet'ellerde olturushluq öktichi pikirdikilerni “Qara tizimlik” ke turghuzup, ularni qorqutush, tehdit sélish, shundaqla maddiy bayliqni wasite qilip özige tartish yolliri arqiliq ularning awazini öchürüshke urunup kéliwatqanliqini tilgha aldi. Shundaqla xitay da'irilirining buning bilenla toxtap qalmay, xitay chégrasidiki ushshaq döletlerdin taki birleshken döletler teshkilati we amérikigha qeder dunyawi miqyasta hemmila jaygha qol sozuwatqanliqini, shu qatarda tayland we kambodzhani Uyghur musapirlirini we xitay tewesidin kélip siyasiy panahliq tiligüchilerni xitaygha qayturup bérishke mejbur qilghanliqini bayan qildi.

Andin parlamént ezasi, amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining mu'awin re'isi marko rubi'u xitayning uzun'gha sozulghan qoli arqiliq xitaygha qoshna jenubiy asiya ellirige bésim ishlitip Uyghur musulmanlirini we xitaydin qéchip chiqip siyasiy panahliq tiligüchilerni xitaygha qayturup bérishke mejbur qilghanliqini yene bir qétim esletti. U sözining dawamida jümlidin bu yil aprél éyida daramsalada chaqirilghan xelq'araliq yighin'gha qatnashmaqchi bolghan insan heqliri pa'aliyetchilirini hindistan hökümitining chégradin ötküzmigenlikini, bu heriketning arqisida bolsa yenila shu xitayning “Uzun qoli” barliqi heqqide mulahiziler boluwatqanliqini otturigha qoydi.

Mezkur guwahliq bérish yighinida xitay öktichi yazghuchiliridin guy minxeyning qizi enjéla guy guwahliq berdi. U dadisining hazirghiche shiwétsiye puqrasi ikenliki, shundaq turuqluq xitay da'irilirining xelq'araliq qanunlarghimu pisent qilmastin 2015-yili öktebirde dadisini taylandtiki öyidin mexpiy qolgha alghanliqi qatarliq ishlarning tepsilatini anglatti. U özining guwahliq sözide dadisining xitay axbarat wasitiliride, jümlidin merkiziy xelq téléwiziyiside “Towa qilish” meqsitide éytqan “Men shiwétsiye puqrasi bolsammu, méning yürikim yenila xitaygha telpünidu” dégendek bir qatar sözlirining pütünley xitay saqchilirining bésimi astida qilghan bolushi mumkinlikini algha sürdi.

Bu qétimqi yighinda amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen özining shexsiy kechürmishlirige birleshtürüp, nuqtiliq halda Uyghurlar hazir duch kéliwatqan siyasiy bésimlar we xitay hakimiyitining chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilirige qiliwatqan ziyankeshlikliri heqqide guwahliq berdi. U guwahliq sözide özining siyasiy pikri seweblik oqutquchiliq xizmitini tashlap chet'elge chiqip kétishke mejbur bolghandin kéyin, amérikida Uyghurlarning insan heqlirige da'ir namayishlar, yighinlar we bashqa pa'aliyetlerge aktip qatnashqanliqini, shuning bilen birge xitay hakimiyitining insaniyetke qarshi jinayetlirini tenqidlesh témisidiki köpligen maqalilerni yazghanliqini, mushu sewebtin xitay hökümitining uning a'ile tawabi'atlirigha türlük ziyankeshlik, tehdit peyda qilghanliqini, hetta ularning pasport élishighimu yol qoymay özlirini on nechche yilliq judaliqqa muptila qilghanliqini bayan qildi.

Élshat hesen sözining dawamida 2014-yili 17-awghust küni xitay da'irilirining öch élish meqsitide achisining öyige bésip kirip, achisini qolgha alghanliqini, xuddi shu künning özide erkin asiya radi'osi muxbiri shöhret hoshurning aktip témilardiki radi'o xewerliridin sarasimige chüshken xitay da'irilirining uning ikki qérindishini qolgha alghanliqini, Uyghur insan heqliri pa'aliyetchisi rabiye qadir xanimni eyiblep kéliwatqan xitay hökümitining öch élish meqsitide rabiye xanimning ikki perzentini qolgha alghanliqini eslitip ötti. Bolupmu, rabiye xanimning xitay türmisidiki perzentining özi üchün eng söyümlük bolghan anisini eyibleshke mejburlan'ghanliqi heqqidiki bayanlar yighin ehlide küchlük tesir peyda qildi.

Axirida ilshat hesen xitay da'irilirining hazir bu xildiki ziyankeshliklerdin halqip chet'el hökümetlirige bésim ishlitishke qeder bérip yetkenlikini, buning eng tipik misali süpitide dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mudiri dolqun eysaning yillardin buyan xitay hakimiyitining chet'ellerge sozulghan qollirining parakendichilikige uchrawatqanliqini, jümlidin bu yil aprél éyida hindistandiki xelq'araliq yighin'gha qatnashmaqchi bolghan dolqun eysagha bérilgen hindistan wizisining xitayning bésimi seweblik bikar qiliwétilgenlikini bayan qildi.

Élshat hesen xitay hakimiyitining alliqachan musapirliq salahiyiti bérilgen bezi Uyghurlarni chet'ellerdin qayturup kéliwatqanliqini tilgha élip, xitaygha qayturup kétilgen bu siyasiy mehbuslarning kéyinki ehwali herqachan namelum boluwatqanliqini tekitlidi. Shundaqla amérika hökümiti we parlaméntidin xitay hakimiyitining bu xildiki rezil qilmishlirini tosushqa tedbir qollinishini telep qildi.

Yighindin kéyin élshat hesen ziyaritimizni qobul qilip, xitayning Uyghur siyasiy pa'aliyetchilirining wetendiki uruq ‏-tughqanlirini parakende qilish hemde chet'el hökümetlirige Uyghurlar mesilisi boyiche bésim ishilitish qilmishining xitayning küch-qudritini emes, eksiche uning qanchilik ajiz ikenlikini körsitidighanliqini bildürdi.

Bu qétimqi guwahliq bérish yighinida yene, xitaydiki insan heqliri saheside közge körün'gen adwokat téng byaw, “Gérmaniye dolqunliri” radi'osining muxbiri su yütung qatarliqlar xitayning insan heqliridiki depsendichiliki we axbarat sahesidiki bésimi heqqide guwahliq berdi. Yighin'gha amérikidiki insan heqliri teshkilatliri, hersahe kishiliri we alaqidar shexsler qatnashti.