Түрмидики уйғур қизи гүлмирә имин америкида виҗдан мәһбуси тизимликигә кирди

Америка хәлқаралиқ диний әркинлик комитетиниң диний виҗдан мәһбуслири программисини башлаш мурасимида 2009-буян хитай түрмисидә йетиватқан гүлмирә имин мәсилиси алдинқи қатарда оттуриға қоюлди. Йиғинда мәзкур программиниң диний етиқади сәвәблик түрмигә ташланған виҗдан мәһбуслирини әркинликкә ериштүрүш үчүн башланғанлиқи, буниң хитай қатарлиқ мустәбит дөләтләргә сигнал йоллашта зор әһмийәткә игә икәнлики билдүрүлди.

Мурасим 6-апрел әтигән америка дөләт мәҗлиси бинасиниң зиярәтчиләр мәркизидә өткүзүлди. Мурасимини америка һөкүмити вә дөләт мәҗлисиниң бирләшмә башқурушидики америка хәлқара диний әркинлик комитети уюштурған болуп, комитет рәиси вә комитет комиссарлири өзлири мәсул болған бирдин виҗдан мәһбуслирини тонуштурди.

Мәлум болушичә, мәзкур комитет түнүгүн башлиған диний виҗдан мәһбуслири программисида хитай, русийә, иран, еритрейә, вийетнам, бирма вә сәуди әрәбистан қатарлиқ дөләтләрдә диний етиқади сәвәблик түрмидә йетиватқан 11 нәпәр мәһбус нуқтилиқ тонуштурулған.

Һалбуки, башқа мәсул хадимлар мурасимға үлгүрүп кәлмигәнлики үчүн, түнүгүнки мурасимда пәқәт хитай, иран вә еритрейә қатарлиқ дөләтләрдә түрмидә йетиватқан төт нәпәр виҗдан мәһбусила алаһидә тонуштурулди.

Алди билән сөзгә чиққан комитет рәиси томас рис әпәнди, мәзкур комитет башлиған программида мәркәзлик тонуштурулидиған шәхсләрниң намини атап өтти.

У, өзиниң еритрейәдә түрмидә йетиватқан христиан диний мөтивири абунә антониос мәсилисини земмисигә алғанлиқини вә 2007-йилидин буян намәлум бир орунда нәзәрбәнд астиға елинған 89 яшлиқ бу кишиниң әркинлики үчүн күрәш қилидиғанлиқини ейтқандин кейин, сөз нөвитини комитет комиссарлиридин бири болған сандра җоллей ханимға бәрди.

Сандра җоллей ханим 2009-йилидики “үрүмчи қирғинчилиқи” дин кейин “дөләт мәхпийәтликни ашкарилаш” дегән җинайәтләр билән өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинған уйғур қизи гүлмирә имин мәсилисини толиму һаяҗан илкидә тонуштурди.

У алди билән, йиғин иштиракчилирини өзи билән бирликтә бир ишни тәсәввур қилип көрүшкә дәвәт қилди вә мундақ деди: “өзиңизни нәтиҗә қазанған, алий мәлуматлиқ, өзиңиз сөйгән вә әқидә бағлиған һәмдә ишләшкә толуқ лаяқәтлик бир саһәдә ишләватқан бир аял дәп пәрәз қилип көрүң. Гүлмирә имин парлақ кәлгүси кәң қучақ ачқан бир аял иди, әмма хитай оттура соти уни өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилған дәқиқидә йәни 2010-йили 1-апрел бу парлақ кәлгүси униңдин тартивелинди. У әйни йили әмдила 31 яшқа киргән иди.”

Гүлмирә имин әсли уйғур елида нопуз қазинишқа башлиған “сәлкин тори” ниң башқурғучилиридин бири иди. У 2009-йили 14-июл “5-июл үрүмчи қирғинчилиқи” ға четип қолға елинған һәмдә “дөләт мәхпийәтликини ашкарилаш”, “қанунсиз намайишқа қутратқулуқ қилиш” вә “дөләтни парчилашқа урунуш” қатарлиқ җинайәтләр билән сотқа тартилип, 2010-йили апрел үрүмчи оттура сот даирилири тәрипидин өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинған иди.

Җоллей ханим гүлмирә имин аилисиниң гүлмирә тутуп кетилип бир йилғичә униңдин учур алалмиғанлиқи, бир йилдин кейин намайиш мәһбуслири баш тема қилинған бир һөҗҗәтлик филимдики көрүнүшләргә асасән, униң һаятлиқини билгәнлики қатарлиқ тәпсилатларни сөзләватқан минутларда көз яшлирини туталмиди.

Җоллей ханимниң көзлири нәмләнгән, авази боғулған иди. Әмма у, сөзлирини йиға арилаш давам қилип мундақ деди: “мән һәр қетим гүлмирәниң чеһригә баққинимда, бу гүзәл аялдин пәқәт бир нәччә айлиқла чоң болған өз қизим көз алдимға келиду. Йүриким униң үчүн, униң аниси үчүн, униң дадиси үчүн, ери үчүн техиму чоңрақи у, өзи тәвә болған уйғур җәмийити үчүн азаб ичидә пучилиниду.”

Җоллей ханим йәнә, нөвәттә хитай һөкүмити уйғурларға қаратқан диний чәклимиләр һәққидиму тохталди. У, уйғурларниң диний етиқад әркинликиниң мисли көрүлмигән дәриҗидә дәпсәндә қилиниватқанлиқини, һәтта уйғурларниң өз өйлиридә диний язмиларни сақлишиғиму йол қоюлмайдиғанлиқини тилға алди вә мундақ деди: “бу чәклимиләр уйғурларниң диний етиқад әркинликини чәкләпла қалмай, уйғурларниң кәлгүси диний кимликигә тәһдит шәкилләндүриду. Бу чәклимиләр диний әркинликкә қилинған бузғунчилиқ.”

Тонуштуруш аяғлашқандин кейин, йиғин қатнашқучилири диний әркинлик комитетидин күтидиғанлири вә башқа тәклип пикирлирини бәрди.

Дуня уйғур қурултийи рәиси рабийә қадир ханимму өз ярдәмчиси өмәр қанат билән биллә йиғинға иштирак қилған иди.

У, хитай һөкүмити йеқинда уйғур елида йолға қойған “әсәбийликни чәкләш низами” һәққидә тохталди вә бу низаминиң уйғурларниң диний етиқад әркинликини техиму қаттиқ боғупла қалмай, бәлки уйғурларниң күндилик һаятиниң һәр бир нуқтисиға қәдәр тәсир көридиғанлиқини оттуриға қойди. У, комитет хадимлиридин хитайға бу һәқтә бир парчә мәктуп йоллап, хитайдин уйғурларға қаратқан диний бастурушларни тохтитишни тәләп қилишни сориди.

Хитай даирилири 29-март “аптоном районниң әсәбийликни түгитиш низами” ни мақуллиған вә буниң 1-апрелдин башлап йолға қоюлидиғанлиқини билдүргән.

50 Маддилиқ мәзкур низамда сақал қоюш өлчәмлири вә диний йосунда кийинишкә қаритилған чәклимиләр көрситилгәндин башқа, “радийо, телевизийә қатарлиқларни чәткә қеқиш, һалал уқумини кеңәйтиш” қатарлиқларму “әсәбийлик” категорийәсигә киргүзүлгән.

Зияритимизни қобул қилған рабийә ханим мәзкур мурасимдин хурсән болғанлиқини, буниң хитай түрмисидә изтирап чекиватқан мәһбуслар мәсилисини техиму кәң аңлитишта муһим рол ойнайдиғанлиқини билдүрди.

Дуня уйғур қурултийи муавин рәиси өмәр қанатму, хитай түрмилиригә йәнә көплигән уйғур мәһбусларниң қамалғанлиқини, уйғур мәһбуслар җүмлидин уйғур мәсилисини техиму кәң рәвиштә тонутуш үчүн һәр хил паалийәтләрни давам қилидиғанлиқини билдүрди.

Бәзи мәлуматларға қариғанда, гүлмирә имин қолға елиништин илгири “сәлкин” ториниң башқурғучилиқини қошумчә өтигәндин сирт, үрүмчи тәңритағ районидики мәлум бир аилиликләр комитетиниң мудирлиқ вәзипилиридә болған.

У, 2009-йили 5-июл уйғур яшлири хитай һөкүмитидин “28-июн шавгүән вәқәси” дә өлтүрүлгән уйғур ишләмчиләргә адаләт тәләп қилип намайиш қилиш алдида намайишқа алақидар учурларни өзи башқуруватқан тор бетигә чаплиған икән.

Мурасим ахирида гүлмирә иминни тонуш җәрянини биз билән ортақлашқан америка хәлқара диний әркинлик комитети комиссари сандра җоллей ханим мундақ деди:“гүлмирә биз сизни көримиз, сизниң исмиңизни билимиз, һаят һекайиңиз билән тонушлуқмиз. Комитетимизниң мәқсити тонулмиған нуқтиларни тонутуш, гүлмирә дәл мушуларниң бири, биз униңға сөйгүмизни йоллаймиз вә яр йөләктә болидиғанлиқимизни билдүримиз.”

Гүлмирә имин түрмигә ташланғандин буян, униң мәсилиси б д т ниң мунасивәтлик органлириға йолланғандин сирт, у 2012-йили кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң пикир әркинлики мукапатиға еришкән вә америка дөләт мәҗлиси хитай ишлар иҗраийә комитети бир нәччә қетим баянат елан қилип униң қоюп берилишини тәләп қилған.

Һалбуки, гүлмирә имин тутулуп аридин 8 йилға йеқин вақит өткән болсиму, униң мәһбуслуқ тәқдиридә бирәр өзгириш көрүлмигән иди.

Сандра җоллей ханим ахирида, хитай һөкүмитини уни дәрһал қоюп беришкә чақирип мундақ деди: “мән бүгүн хитай һөкүмитини гүлмирә иминни түрмидин қоюп беришкә чақиримән һәмдә бу йәрдики һәммәйләнни гүлмирә, җүмлидин уйғур җәмийити вә парлақ келәчикиниң қайтуруп берилишини күтүватқан миңлиған, онмиңлиған виҗдан мәһбуслири үчүн бирлишишкә чақиримән.”